कुतूहल : आवर्तसारणीचा पितामह मेंडेलिव्ह

महान रशियन शास्त्रज्ञ ‘दिमित्री मेंडेलिव्ह’ रसायनशास्त्राला मान्य असलेल्या आवर्तसारणीचे जनक! त्यांना रसायनशास्त्राविषयी आत्मीयता होतीच, पण मूलद्रव्यांना योग्य स्थान देऊन त्यांची शास्त्रोक्त पद्धतीने मांडणी करण्याचा ध्यास त्यांनी घेतला होता. मूलद्रव्यांची मांडणी अणुवस्तुमानाच्या चढत्या क्रमाने करताना समान गुणधर्म असलेली मूलद्रव्ये एकाखालोखाल येऊन त्यांचे उभे स्तंभ तयार झाले. मेंडेलिव्हने मूलद्रव्यांची विभागणी केलेल्या आठ उभ्या स्तंभांमधील पहिल्या स्तंभामध्ये हायड्रोजन, लिथिअम, सोडिअम, पोटॅशिअम इत्यादी मूलद्रव्ये टाकली. परंतु आडव्या रांगेत लिथिअम, बेरिलिअम, बोरॉन, कार्बन अशी चढत्या अणुवस्तुमानानुसार मांडणी केली. तिसऱ्या उभ्या गटामध्ये या आडव्या रांगेत त्यांनी जागा रिकाम्या सोडल्या. असे का ते आता पाहू! मेंडेलिव्हने असे बघितले की टिटॅनिअमचे रासायनिक व भौतिक गुणधर्म कार्बन व सिलिकॉनसारखे आहेत. म्हणून त्यांनी कार्बन-सिलिकॉननंतर टिटॅनिअम ठेवला. परंतु कॅल्शिअमनंतरची जागा रिकामी ठेवली. त्यानंतर दोन जागाही िझकनंतर रिकाम्या ठेवल्या. त्यांना खात्री वाटत होती की बोरॉन, अ‍ॅल्युमिनिअम व सिलिकॉनच्या गुणधर्माप्रमाणे नवीन मूलद्रव्ये भविष्यात शोधली जातील. रिकाम्या जागेतील मूलद्रव्यांना नावे देताना ‘इका’  (ी‘ं) या शब्दाचा वापर त्यांनी केला. इका बोरॉन (स्कँडिअम), इका अ‍ॅल्युमिनिअम (गॅलिअम ), इका सिलिकॉन (जम्रेनिअम), इका मँगनीझ (टेक्निशिअम) अशा शोध न लागलेल्या चार मूलद्रव्यांच्या अस्तित्वाची त्यांना खात्री होती. खरोखरच काही काळानंतर स्कँडिअम, गॅलिअम, जम्रेनिअम, टेक्निशिअम यांनी मेंडेलिव्हच्या रिकाम्या जागा घेतल्या.