कुतूहल: उष्ण पाण्याचे झरे!

हे दोन गुणधर्म परिणामकारकरीत्या एकत्र आल्याचे एक उत्कृष्ट उदाहरण आपल्याला निसर्गात अनुभवायला मिळते, ते उष्ण पाण्याच्या झऱ्यांच्या रूपात! निसर्गत: गरम झालेल्या पाण्याच्या झऱ्यांविषयी, आपण ऐकले असे किंवा असे झरे पाहिलेही असतील. उष्ण पाण्याच्या झऱ्यांमध्ये स्नान करावे, म्हणजे त्वचेचे अनेक विकार, रोग बरे होतात, असेही कोणी म्हटल्याचे आपण ऐकले असेल.

पण हे गरम पाण्याचे झरे कुठे आणि का तयार होतात? अनेक विकार बरे करण्याची काही विशिष्ट शक्ती या पाण्यात असते का? उष्ण झऱ्यांच्या पाण्याचे स्नान आरोग्याला चांगले की अपायकारक? आणि जे काही असेल त्यामागचे नेमके कारण काय? या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा किंवा कमीत कमी त्या दृष्टीने काही माहिती घेण्याचा प्रयत्न आपण येत्या काही भागांत करणार आहोत.

मुळात आपण पाहिले की, पाणी उष्णता शोषून घेते. आपल्याला हेदेखील माहीत आहे की पृथ्वीच्या पोटात, मोठाल्या खडकांखाली तप्त लाव्हारस आहे. पावसाचे पाणी अनेक ठिकाणी मातीत झिरपत खोल खडकांखाली जाते. तिथे आजूबाजूला असलेल्या लाव्हामुळे तापलेल्या खडकांमधली उष्णता, हे पाणी शोषून घेते आणि गरम होते. गरम झालेले पाणी हलके होते आणि म्हणून साहजिकच परत खडकांतून वरती येते; ज्याला आपण उष्ण पाण्याचा झरा म्हणतो. अर्थात पृथ्वीच्या पाठीवर कुठल्या भागात, किती खोलीवर, किती तापमानाचा लाव्हा आहे, खडकांना कशा आणि किती भेगा आहेत, त्या भागात किती पाऊस पडतो; या आणि अशा अनेक इतर गोष्टींवर अवलंबून, गरम पाण्याचा झरा पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर दाखल होतो. म्हणूनच काही ठरावीक ठिकाणीच उष्ण पाण्याचे झरे आढळतात. उष्ण पाण्याच्या झऱ्यांच्या निर्मितीमागे, निव्वळ भौगोलिक कारणेच असतात.

डॉ. मानसी राजाध्यक्ष
मराठी विज्ञान परिषद
ईमेल : office@mavipa.org
संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org