कुतूहल : ज्वालामुखी उद्रेकाचे काही पैलू

भूगर्भात तापमान इतके उच्च असल्याने तिथले खडक हे द्रवरूप अवस्थेत असायला हवेत. पण तिथे दाबही खूप प्रचंड असतो. म्हणून ते द्रवरूपात जाऊ शकत नाहीत. भूगर्भातल्या हालचालींमुळे तिथला दाब कधी कमी झाला की अतितप्त खडकाचा काही भाग द्रवरूप धारण करू शकतो. त्या द्रवरूपाला भूविज्ञानात शिलारस (मॅग्मा) म्हणतात. तो एखाद्या चिंचोळया नलिकाकार मार्गाने (कॉन्ड्युइट) किंवा एखाद्या भेगेद्वारे (फिशर) पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर येतो. पृष्ठभागावर आलेल्या शिलारसाला ‘लाव्हारस’ म्हणतात, आणि तो पृष्ठभागावर येण्याच्या क्रियेला ‘ज्वालामुखीचा उद्रेक’ म्हणतात.

ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून लाव्हारसाबरोबरच कार्बन-डाय-ऑक्साइड, सल्फर-डाय-ऑक्साइड, बाष्प आणि इतर काही वायू वातावरणात मिसळले जातात. शिवाय खडकांचे आणि खनिजांचे विविध आकाराचे तुकडे बाहेर फेकले जातात. त्यातले जे दोन मिलिमीटरपेक्षा लहान कण असतात त्यांना ज्वालामुखीजन्य राख (व्होल्कॅनिक अॅश) म्हणतात. यामुळे सूर्यप्रकाश पृथ्वीपासून दूर परावर्तित होऊन हवामान थंड होऊ शकते. वातावरणात राख आणि हानीकारक वायू आल्याने हवामानाच्या गुणवत्तेवर प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतो.

१४ एप्रिल २०१० रोजी आइसलँडमधील एजफायलायोकुल ज्वालामुखीचा उद्रेक झाला तेव्हा वातावरणात अतिशय सूक्ष्म राखेचे कण प्रचंड प्रमाणात फेकले गेले होते. ते संपूर्ण पश्चिम युरोपमध्ये पसरले. जेट विमानांच्या इंजिनांना त्यांच्यापासून धोका होण्याची शक्यता होती. त्यामुळे प्रवाशांच्या सुरक्षेची समस्या निर्माण होऊ शकली असती. म्हणून आठ दिवस युरोपातली विमान सेवा स्थगित ठेवावी लागली होती. एक लाखांहून अधिक उड्डाणे रद्द झाली होती.

आज जगात १,५००हून अधिक संभाव्य सक्रिय ज्वालामुखी आहेत आणि त्यापैकी बरेच पॅसिफिक महासागराच्या भोवती आहेत. पॅसिफिक महासागराच्या भोवतीच्या सर्व ज्वालमुखींचा उल्लेख ‘अग्निकंकण’ (रिंग ऑफ फायर) या नावाने करतात.

डॉ. अभय मुधोळकर

मराठी विज्ञान परिषद

ईमेल : office@mavipa.org

संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org