कुतूहल : मारियाना ट्रेंच

पृथ्वीचे कवच (क्रस्ट) आणि त्याखाली असणाऱ्या प्रावरणाचा (मॅन्टल) काही भाग मिळून पृथ्वीचे शिलावरण (लिथोस्फिअर) तयार होते. ते एकसंध नसून काही तुकडे मिळून तयार झाले आहे. प्रावरणाच्या या तुकड्यांना सांरचनिक भूपट्ट म्हणतात. काही तुकडे एकत्र आणून एखादे चित्र जुळवण्याचा मुलांचा एक खेळ (जिगसॉ पझल) असतो, तशीच ही रचना असते. संपूर्ण पृथ्वी अशा १५ भूपट्टांनी व्यापली असून त्यातील आठ भूपट्ट खूप मोठे आहेत आणि उरलेले लहान. जे भूपट्ट सागरतळाशी आहेत त्यांची जाडी कमी असून घनता मात्र जास्त असते. तर जे भूपट्ट खंडांशी संबंधित आहेत, ते थोडेसे अधिक जाड आणि कमी घनतेचे असतात.

जेव्हा एखाद्या महासागरी भूपट्टाची कड त्याच्या शेजारच्या महासागरी भूपट्टाच्या कडेवर घासली जाते तेव्हा एक भूपट्ट दुसऱ्या भूपट्टाच्या खाली खोल खेचला जातो. आणि हळूहळू पृथ्वीच्या प्रावरणात विलीन होतो. या सांरचनिक हालचालीमुळे समुद्रतळाशी एक लांब गर्ता तयार होते. ज्या दोन सांरचनिक महासागरीय भूपट्टांच्या सीमेवर ही गर्ता आहे, त्यातला पॅसिफिक भूपट्ट मारियाना भूपट्टाच्या खाली खेचला जात असल्याने सागरतळाशी इंग्रजी ‘व्ही’ अक्षराच्या आकाराची ही गर्ता निर्माण झाली आहे.

या गर्तेच्या एका बाजूला असणारा पॅसिफिक भूपट्ट हा सगळ्यात मोठा भूपट्ट आहे. तर दुसऱ्या बाजूला असणारा मारियाना भूपट्ट हा एक लहान भूपट्ट आहे. तो दर वर्षी सुमारे ३९ ते ५१ मिमी या वेगाने सरकतो. गर्तेच्या नजीक असणाऱ्या मारियाना बेटात सक्रिय ज्वालामुखी आहेत.

मारियाना गर्ता ही पृथ्वीवरील एक अत्यंत गूढ व अजूनही पूर्णपणे न अभ्यासलेली जागा आहे. इथे पाण्याच्या अफाट खोलीमुळे पराकोटीचा दाब आणि अंधार आहे. येथील तापमान अतिशय कमी असून येथे अनोखी जैविक विविधता असल्याने वैज्ञानिकांच्या दृष्टीने ही स्वारस्यपूर्ण जागा ठरते.

– डॉ. विनय दीक्षित

मराठी विज्ञान परिषद

ईमेल : office@mavipa.org

संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org