भूचुंबकाची उलथापालथ

इ.स. १८५० मध्ये अ‍ॅचिल्स डेसिसे या फ्रेंच वैज्ञानिकाने एक नोंद केली – ‘ज्या खनिजांना चुंबकीय गुणधर्म असतात, अशा अनेक खनिजांची खडकांतील दिशा ही नैसर्गिक भूचुंबकत्वाच्या दिशेला अनुसरून असते’. त्यानंतर, १८९९ साली काही प्राचीन भांडय़ांच्या जडणघडणीचे निरीक्षण करताना इटालियन संशोधक गिउसेप्पे फोल्घेराइटर याला भांडय़ांच्या मातीतील चुंबकीय खनिजांची दिशा ही भांडय़ांच्या काळानुसार वेगवेगळी असल्याचे आढळले. बर्नाड ब्रुन्हेस हा फ्रेंच भूशास्त्रज्ञ १९०६ साली फ्रान्समधील मासिफ सेंट्रल या पठारावरील, काही लाख वर्षे जुन्या खडकांची निरीक्षणे करत होता. या खडकांतील चुंबकीय खनिजांची दिशा, त्याला आता अस्तित्वात असलेल्या भूचुंबकाच्या अगदी उलट असल्याचे दिसून आले. ब्रुन्हेसला खात्री पटली, की काही लाख वर्षांपूर्वी हे खडक घट्ट झाले, तेव्हा पृथ्वीच्या चुंबकीय ध्रुवांची दिशा ही आताच्या उलट असावी. बर्नार्ड ब्रुन्हेसचे हे निष्कर्ष स्वीकारले गेले, परंतु त्यासाठी आणखी पन्नास वर्षे जावी लागली!

जेव्हा शिलारस पृथ्वीच्या अंतर्भागातून बाहेर येतो, तेव्हा त्याच्या द्रवस्थितीमुळे त्यातील खनिजे सहजपणे परिस्थितीला अनुकूल असणारी दिशा धारण करू शकतात. त्यामुळे हा रस घट्ट होताना, खडकातल्या चुंबकीय खनिजांची दिशा पृथ्वीच्या तेव्हाच्या उत्तर-दक्षिण चुंबकीय ध्रुवांना अनुसरून राखली जाते; परंतु जेव्हा हा शिलारस घट्ट होतो, तेव्हा त्या खनिजांची हालचाल कायमची थांबते. त्यानंतरच्या काळात जरी भूचुंबकाच्या दिशेत फरक पडला, तरी या खनिजांना आपली दिशा बदलणे शक्य होत नाही. त्यामुळे प्राचीन काळातील भूचुंबकत्वाचा अभ्यास करण्यास चुंबकीय खनिजे असलेले, असे खडक उपयुक्त ठरतात. खनिजांच्या चुंबकत्वावर आधारलेली ही पद्धत पृथ्वीच्या भूगर्भाचा इतिहास अभ्यासण्याच्या दृष्टीने आता कळीची ठरली आहे.

– डॉ. विद्याधर बोरकर

मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org