अन्यथा: मोनालिसा तो अहियां छे..

लूव्र आता अधिक दिमाखदार आणि भव्यदिव्य झालंय..

लुव्र आता खूप बदललंय. लंडनला शिष्यवृत्तीच्या काळात असताना १९९८ साली सलग पाच शनिवार त्यावेळच्या ग्रूपमधले आम्ही तिघे फक्त लूव्रसाठी पॅरिसला येत होतो. हातात एक पुस्तक आणि लूव्र नुसतं पाहाणं.. समजून घेणं ही फारच दूरची गोष्ट. असं आम्ही पाच आठवडे केलेलं. कोणा एका चित्राभ्यासकानं तर लूव्रला हजारेक वेळा भेट दिलेली. त्यामुळे पाच वेळा म्हणजे काहीच नाही.

पण आता लूव्र खूप बदललंय. मुख्य म्हणजे जास्त छान, भव्य झालंय. गंमत म्हणजे हे बदल फ्रान्स सरकारनं केलेले आहेत आणि तरीही ते परिसराला अधिक सुंदर करणारे आहेत. फ्रान्सचे माजी अध्यक्ष फ्रान्स्वा मितराँ यांच्या काळात लूव्र बदललं. खरा धक्का असा की इतकं सौंदर्यीकरण वगैरे करूनही त्यांचा एक फोटो नाही परिसरात. कमालच ही. सीन नदीच्या परिसराचंच आता इतकं सौंदर्यीकरण झालंय पण ‘कार्यसम्राट’ वगैरे अशा कोणा नगरसेवकाचं नावसुद्धा नाही. कशी काय ती लोकशाही चालते कोणास ठाऊक ! असो. त्यांच्या लोकशाहीची चिंता आपण कशाला करा म्हणा..!! पण या सुधारणा झाल्यापासनं लूव्र अधिक दिमाखदार झालंय, त्याची भव्यताही वाढलीये आणि त्यामुळे पूर्वीपेक्षा अधिक लोकही ते सामावून घेतं. आम्ही भल्या सकाळी पोहोचलो. पण तरी मैलभर रांग होती. आगाऊ तिकिटं काढलेली असल्यानं जरा कमी थांबावं लागलं.

लूव्रची ही तशी सहावी भेट. पण प्रत्येक वेळी आत पाऊल टाकताना अंगावर काटा येतो. त्यातल्या कलाकृती, त्या कलाकृतींमागच्या कहाण्या, त्या कलाकारांचं आयुष्य आणि त्या सगळय़ाला सामावून घेणारा, त्याचं कोडकौतुक करणारा कलासक्त समाज या सगळय़ाची जाणीव एक भलतंच दडपण आणते. नेपोलियनच्याही आधी लूव्र उभं राहिलं. तेराव्या शतकात. त्यावेळच्या राजानं आपल्या कलाकृती सांभाळण्यासाठी राजवाडाच दिला आणि नंतर त्या राजवाडय़ाचं वस्तुसंग्रहालय बनलं. ते पसरलं नेपोलियनच्या काळात. हा पठ्ठय़ा एखाद्या युद्धात जिंकला की पराभूत राजाकडून त्याच्या राज्यातल्या कलाकृती मागून घ्यायचा. विजयाची खंडणी. नेपोलियन मग या कलाकृती लूव्रला आणून ठेवायचा. त्याचा एक व्यवस्थापक केवळ या कामासाठी होता. त्याचं नाव डेनॉन. आज लूव्रमधल्या एका मोठय़ा कक्षाला या डेनॉनचं नाव आहे. नेपोलियन जिंकत होता तोपर्यंत सगळं ठीक होतं. पण वॉटर्लूच्या लढाईत ब्रिटिशांकडून तो हरला. तेव्हा नेपोलियनने तोपर्यंत ज्यांना ज्यांना हरवून त्यांच्या कलाकृती मिळवल्या होत्या त्या राज्यांनी या कलाकृती परत मागायला सुरुवात केली. डेनॉननं या सगळय़ात अशी काही चालढकल केली की त्या फारशा परत गेल्या नाहीत. पराभूताकडून खंडणी म्हणून चित्रं, शिल्पं मागणारा राजा ही कल्पनाच किती रम्य आहे. दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात हिटलरची दुष्ट दृष्टी पॅरिसवर पडलीच तर कलाकृतींना काही धोका नको म्हणून मोठय़ा निगुतीनं अनेक चित्रं, शिल्प फ्रेंचांनी पॅरिसपासनं दूर दडवून ठेवली होती. लूव्र दुरुस्तीसाठी तीन दिवस बंद ठेवलं जाईल, असं त्यावेळी जाहीर केलं गेलं आणि त्या तीन दिवसांत इतिहासातलं सर्वात मोठं कला-स्थलांतर पार पडलं. लूव्रमध्ये पाऊल टाकताना पुन्हा एकदा हा सगळा इतिहास आठवला. गदगदायला लावतं हे सगळं.

लूव्रचे तीन कक्ष आहेत. एकेक कक्ष पहायला चार-पाच दिवस पुरणार नाहीत, इतकं हे सारं प्रकरण भव्य आहे. या भेटीत चित्रं, कलाकृती पहायच्या होत्याच, पण ते पाहता पाहता या कलाकृतींकडे पाहणारेही पाहायचे होते. खूप गर्दी होती.एक आजी-आजोबा आपल्या नातवंडा-पतवंडांना घेऊन आले होते. आजोबा प्रत्येक चित्रासमोर उभं राहायचे आणि आपल्या घरातल्या बच्चेमंडळींना त्या चित्राचा इतिहास सांगायचे. आजोबांना असं सांगताना पाहून आजींच्या चेहऱ्यावर कौतुकाचे भाव जमा होत होते. त्याही न कंटाळता सगळं ऐकत होत्या. खरं तर त्यांनी हे सगळं आधीही ऐकलेलं असणार. पण नवऱ्याकडे पाहून ‘‘काय परत परत तेच तेच बडबडता’’, असा अजिबात सूर नव्हता त्यांचा. बहुधा डच होते ते. एक जोडपं होतं. नवरा बाबागाडी ढकलत होता. त्यात एक मूल लोळत पडलेलं. दुसरं बायकोच्या पोटात. नवरा शांतपणे मुलाला सांभाळत होता. आणि बायको अवघडलेल्या अवस्थेत प्रदर्शन पाहात होती. न राहवून त्याला विचारलं तर म्हणाला रोमानियातनं आलोय.. हिला बाळंतपणाआधी लूव्र पहायचंच होतं. त्यांच्याकडेही गर्भसंस्कार वगैरे असतात की काय कुणास ठाऊक.

एक मंगोलियन पुरुष त्या सगळय़ा गर्दीत एका चित्राकडे इतका टक लावून पहात होता की त्याचा पुतळाच झालाय असं वाटावं. पण नव्हता. पुतळा नव्हता. नंतर त्यानं खिशातनं एक नोटपॅड काढलं. आणि समोरचं चित्र आपल्या नोटपॅडवर काढू लागला. सगळय़ात शिस्तबद्ध होते ते कोरियन आणि जपानी. मोठमोठे ग्रूप होते. आणि त्यात एक फक्त लूव्रतज्ज्ञ होता. सगळं अगदी मन लावून समजावून घेत होते ते. काहींच्या हाती पुस्तकंही होती. त्यात लगेच संदर्भ काढून ते तपासत. लूव्रच्या कक्षातली काही चित्रं इतकी भव्य आहेत की मान वळवून वळवून पहावी लागतात. ती काढणाऱ्या कलाकारांनी हे सगळं कसं काय सांभाळलं असेल असा प्रश्न पडतो. नवीन तंत्रज्ञानानं छान सोय करून दिलीये. प्रत्येक कलाकृती शेजारच्या तपशिलावर आयफोन नेम धरला की आपोआप त्या कलाकृतीचा तपशीलही नोंदला जातो. हे सगळं करत करत बघत जायला चांगलाच वेळ लागतो.

आपण असं पुढे पुढे जातो आणि एकदम एका कक्षात महाप्रचंड गर्दी दिसते. त्या भव्य, लांबच्या लांब सभागृहातली ही एक मोठी खोलीच. चांगलीच मोठी. तिथं रांगा लागलेल्या. एखाद्या देवळात कसं आहे त्या जागेत उभ्याआडव्या दोऱ्या लावून लांबसडक रांग केली जाते, तसं आतलं दृश्य. आपणही त्या रांगेत शिरतो. गर्दी वाढू लागते. आता हिंदी वाक्यंही कानी पडायला लागतात. मोठमोठय़ांदा हसण्याखिदळण्याचा आवाज येऊ लागतो. त्या गटातली लहान मुलं कंटाळलेली असतात. त्यांच्याकडे कोणाचंच लक्ष नसतं. त्यांच्या आया परदेश दौऱ्यासाठीचे म्हणून वेगळे कपडे घातलेल्या. त्यांचे नवरेही तशाच कपडय़ांतले. उभयतांचा एकूण आविर्भाव आम्ही किती ‘कूल’ आहोत हे इतरांस दिसावं असा. मध्येच या कूलनेसचा त्यांना विसर पडायचा आणि किरकिरणाऱ्या पोराच्या पाठीवर एखादी चापट बसायची. असा सगळा कल्लोळ. त्यांना माहीत नव्हतं या खोलीत ही गर्दी का.. त्यातल्या एकीला हे सगळय़ात आधी कळलं आणि ती चीत्कारती झाली.. ‘‘मोनालिसा तो अहियां छे..’’.

त्यातल्या सगळय़ांना मग एकदम हायसं वाटलं. लूव्रला भेट द्यायची ती मोनालिसासाठी हे समीकरण त्यांच्या डोक्यात पक्कं. एवढी गर्दी पाहून त्यांना भीती वाटली असावी.. मोनालिसा कुठे हरवणार तर नाही! पण नाही. ती होती. तिला(च) पाहायला येणाऱ्यांच्याकडे पहात सुरक्षित अंतरावरनं आपलं ते विख्यात गर्भित मंद स्मित करत..! या मोनालिसाच्या तसबिरीजवळ हल्ली एक कर्मचारी उभा केलेला असतो. आषाढीस पंढरपुरला विठ्ठलाची शासकीय पूजा केल्यानंतर महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री सहकुटुंब विठ्ठलाकडे पाठ करून कसे फोटो काढतात, तसे मोनालिसाकडे पाठ करून तिच्यासह छायाचित्रं काढू पाहणाऱ्यांची इच्छा हा कर्मचारी पुरवतो. थोडय़ा वेळापूर्वी जी पोरं किरकिरत होती त्यांना गप्प करून त्यांच्याही सेल्फ्या आयांनी काढून घेतल्या. त्यांना बिचाऱ्यांना मोनालिसा कोण आणि काय.. काहीच कळत नव्हतं. कळत होती ती सेल्फी. त्यासाठी एका झटक्यात मुलांनी हाताच्या दोन बोटांचा ‘व्ही’ केला आणि लहानलहान मुलींनी ओठांचा चंबू.

मोनालिसाच्या यथासांग आणि षोडषोपचारे सेल्फीयुक्त दर्शनानंतर एक भला मोठा जनसमूह त्या कक्षातून बाहेर पडला.. म्हणजे थेट लूव्रमधूनच बाहेर निघाला. एकदम गर्दी कमी झाली. संध्याकाळी बाहेर पडताना लूव्रची भव्यता आणि आपली हे सर्व सामावून घेण्यातली कमतरता टोचत राहिली. सामाजिक कलाभान मात्र ‘‘मोनालिसा तो अहियां छे’’ या वाक्याला लोंबकळत राहिलं.