– संध्या गरवारे- खंडारे
राज्यातील प्रत्येक घटकाचा सर्वांगीण विकास करण्यासाठी सामाजिक, आर्थिक सक्षमीकरण व शिक्षणाच्या संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी शासन सर्वतोपरी प्रयत्न करत आहे. मराठा, कुणबी, मराठा-कुणबी व कुणबी-मराठा या समाजातील आर्थिकदृष्ट्या मागास असलेल्या घटकांच्या सर्वांगीण विकासासाठी महाराष्ट्र शासनाने २०१९ पासून ‘सारथी’ ही संस्था सुरू केली. ‘शाहू विचारांना देऊया गती, साधूया सर्वांगीण प्रगती’ या बोधवाक्याखाली छत्रपती शाहू महाराज संशोधन, प्रशिक्षण व मानव विकास संस्था (सारथी), पुणे ही संस्था शिक्षण, मार्गदर्शन, कौशल्यविकास, रोजगार, उद्याोजकता, संशोधन आणि सांस्कृतिक वारसा संवर्धन या क्षेत्रांत सहा उपक्रम राबवत आहे. २०२१ ते २०२५ या काळात आठ लाख ३८ हजार ४७७ लाभार्थींनी या संस्थेच्या उपक्रमांत सहभाग घेतला. अनेक विद्यार्थी येथे मार्गदर्शन घेऊन विविध क्षेत्रांत यश संपादन करत आहेत. या संस्थेच्या माध्यमातून प्रशिक्षण आणि मार्गदर्शनावर आतापर्यंत ६४७ कोटी रुपयांचा खर्च करण्यात आला आहे. संस्थेतील विद्यार्थी विविध स्पर्धा परीक्षांमध्ये निवड होण्याचे नवे उच्चांक निर्माण करत आहेत.
शैक्षणिक संधी व शिष्यवृत्ती योजना
सारथीमार्फत विद्यार्थ्यांना केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या परीक्षांसाठी पूर्व प्रशिक्षण दिले जाते, मुलाखतीची तयारी, मार्गदर्शन यासाठी आर्थिक साहाय्य दिले जाते. संस्थेचे ११२ विद्यार्थी केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या विविध परीक्षा देऊन आज शासकीय सेवेत रुजू झाले आहेत. राज्य लोकसेवा आयोगाच्या परीक्षांत १,०४८ विद्यार्थ्यांनी यश प्राप्त केले आहे.
कौशल्य विकास कार्यक्रम
छत्रपती संभाजी महाराज सारथी युवा व्यक्तिमत्त्व विकास व संगणक कौशल्य प्रशिक्षण कार्यक्रम तालुका स्तरावर राबवण्यात येतो. ९७ हजार २८६ लाभार्थ्यांनी या योजनेचा लाभ घेतला आहे. ३४ हजार ३०४ लाभार्थ्यांनी प्रशिक्षण पूर्ण केले आहे. सात हजार ३६५ लाभार्थ्यांना नोकरी मिळाली आहे. महाविद्यालयांतील १७ हजार २५१ लाभार्थी प्रशिक्षण घेत आहेत.
इंडो जर्मन टूल रूम
‘श्रीमंत मालोजीराजे भोसले सारथी इंडो जर्मन टूल रूम कौशल्य प्रशिक्षण’ उपक्रमाअंतर्गत छत्रपती संभाजी नगर, नागपूर, पुणे, कोल्हापूर येथे आयटीआय, पदविका व अभियांत्रिकी पदवी प्राप्त एक हजार १२ विद्यार्थ्यांना प्रशिक्षण देण्यात येत आहे. यापैकी ६५७ विद्यार्थ्यांनी प्रशिक्षण पूर्ण केले असून ३१४ विद्यार्थ्यांना नोकरी मिळाली आहे.
परदेशी शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती
‘महाराजा सयाजीराव गायकवाड सारथी गुणवंत विद्यार्थ्यां’पैकी परदेशी शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती योजनेअंतर्गत २०२३-२४ मध्ये एकूण ५० विद्यार्थ्यांची निवड करण्यात आली. त्यांना आजवर एकूण सहा कोटी रुपयांच्या शिष्यवृत्ती रकमेचा लाभ देण्यात आला आहे. २०२४-२५ मध्ये या योजनेअंतर्गत एकूण ७५ विद्यार्थ्यांची निवड करण्यात आली. २०२५ करिता ७५ जागांसाठी निवड प्रक्रिया सुरू आहे.
देशांतर्गत शिष्यवृत्ती
देशातील नामवंत २०० विद्यापीठांत शिकणाऱ्या ३०० विद्यार्थ्यांना दरवर्षी ‘डॉ. पंजाबराव देशमुख सारथी उच्च शिक्षण देशांतर्गत शिष्यवृत्ती’ देण्यात येते. यामध्ये शिक्षण शुल्क, लायब्ररी शुल्क, परीक्षा शुल्क, वसतिगृह शुल्क व भोजन शुल्काची १०० टक्के रक्कम प्रतिपूर्ती स्वरूपात देण्यात येते. या योजनेअंतर्गत मार्च २०२५ अखेर सहा कोटी रुपयांचा लाभ देण्यात आला आहे.
कृषी-औद्याोगिक शिक्षण संधी
वसंतदादा साखर संस्था, पुणे येथील इंडस्ट्रियल फर्मिनेशन अँड अल्कोहोल टेक्नॉलॉजी (आयएफएटी) आणि वाइन ब्रुविंग अँड अल्कोहोल टेक्नॉलॉजी (डब्ल्यूबीएटी) विद्यार्थ्यांकरिता ‘उदयोन्मुख कृषी औद्याोगिक क्षेत्रातील शैक्षणिक संधी शैक्षणिक शुल्क प्रतिकृती योजना’ असून या अभ्यासक्रमासाठी प्रवेश मिळालेल्या सर्व पात्र विद्यार्थ्यांना १०० टक्के शैक्षणिक शुल्क रक्कम प्रतिपूर्ती स्वरूपात देण्यात येते. आयएफएटीमधील एकूण ८० विद्यार्थ्यांना ४९.४० लाख व डब्ल्यूबीएटीमधील एकूण २८ विद्यार्थ्यांना ३४ लाख ५४ हजार रुपये शैक्षणिक शुल्क अदा करण्यात आले. २०२२-२३ मध्ये उत्तीर्ण झालेल्यांपैकी एकूण सात विद्यार्थ्यांना नोकरी मिळाली.
शेतकऱ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी
‘सेनापती धनाजी जाधव सारथी शेतकरी ड्रोन पायलट प्रशिक्षण योजने’मध्ये राहुरी येथील महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, दापोली येथील डॉ. बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठ, परभणी येथील वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ येथे शेतकऱ्यांना मोफत प्रशिक्षण देण्यात येते. ३३० शेतकऱ्यांनी ड्रोन पायलट प्रशिक्षण पूर्ण केले आहे. ‘शेतकरी मावळा सारथी कौशल्य विकास प्रशिक्षण’ अंतर्गत मधुमक्षिका पालन प्रशिक्षण देण्यात येते. यामध्ये वार्षिक लाभार्थी ५०० आहेत. पशुधन संगोपन व मुरघास निर्मिती प्रशिक्षण कार्यक्रमांतर्गत वर्षभरात एक हजार लाभार्थ्यांना उरळी कांचन येथील बायफ या संस्थेमार्फत ३० दिवसीय निवासी प्रशिक्षण, ६० दिवसीय प्रक्षेत्रीय प्रशिक्षण देण्यात येत आहे.
कौशल्य विकास प्रशिक्षण
महाराणी सईबाई सारथी रोजगार व स्वयंरोजगार कौशल्य विकास प्रशिक्षण कार्यक्रम पुणे, वाशिम, कोल्हापूर, गडचिरोली, छत्रपती संभाजी नगर, नांदेड, नागपूर, नाशिक, पालघर, बीड, रत्नागिरी या जिल्ह्यांत राबवला जातो. यात १,४१९ अभ्यासक्रम राबविले जात आहेत. ‘सरदार सूर्याजी काकडे सारथी वाहनचालक कौशल्य प्रशिक्षण कार्यक्रमां’तर्गत ‘आयडीटीआर भोसरी, पुणे’ येथे ३० दिवसांचा प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवण्यात येतो. या प्रशिक्षणास २०२५मध्ये सुरुवात झाली असून ४९ विद्यार्थ्यांनी प्रशिक्षण पूर्ण केले आहे. ‘सरसेनापती हंबीरराव मोहिते सारथी मोडी लिपी प्रशिक्षण योजने’ अंतर्गत २६० विद्यार्थी प्रशिक्षण घेत आहेत. इयत्ता दहावीच्या विद्यार्थ्यांसाठी एक दिवसीय करियर मार्गदर्शन व समुपदेशन शिबिरामध्ये २०२२-२५ दरम्यान १९,१९१ विद्यार्थ्यांनी करिअर मार्गदर्शनाचा लाभ घेतला आहे.
निबंध स्पर्धा
‘राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज तालुकास्तरीय निबंध स्पर्धा’ योजनेत इयत्ता तिसरी ते पाचवी आणि सहावी ते दहावीच्या विद्यार्थ्यांसाठी स्पर्धा घेतली जाते. या स्पर्धेत ३,१६,५९२ विद्यार्थी सहभागी झाले असून त्यापैकी ९,४४४ विद्यार्थ्यांनी पारितोषिक प्राप्त केले आहे. या स्पर्धांसाठी १७ लाख ९३ हजार रुपयांची पारितोषिके ठेवण्यात आली होती.
राष्ट्रीय संशोधन अधिछात्रवृत्ती
आर्थिक दुर्बल घटकांतील प्रज्ञावान विद्यार्थ्यांचा शोध घेऊन त्यांना सर्वोत्तम शिक्षण देण्याच्या दृष्टिकोनातून ‘छत्रपती शाहू महाराज राष्ट्रीय संशोधन अधिछात्रवृत्ती’ ही योजना राबविली जाते. २०२३ पर्यंत या योजनेअंतर्गत ३,०७८ विद्यार्थी पात्र ठरले आणि ३९४ विद्यार्थ्यांनी पीएच.डी. पूर्ण केली असून १०३ विद्यार्थ्यांना नोकरी लागली आहे.
उद्याोजकता विकास कार्यक्रम
‘सरसेनापती संताजी घोरपडे सारथी उद्याोजकता विकास कार्यक्रमा’अंतर्गत इन्क्युबेशन हा उपक्रम सुरू करण्यात आला आहे. या माध्यमातून स्टार्टअप कल्पनांना मूर्त रूप देण्यासाठी व्यवसाय मार्गदर्शन व विद्यावेतन दिले जाते. १३ इनक्युबेशन केंद्रांनी ‘सारथी’शी सामंजस्य करार केले आहेत. या वर्षी १२० लाभार्थ्यांनी याचा लाभ घेतला आहे.
शिवाजी महाराज संकुल
सारथी संस्थेमार्फत पात्र विद्यार्थ्यांना प्राधान्याने सोयी सुविधा उपलब्ध करून देण्यासाठी राज्यभरात ‘छत्रपती शिवाजी महाराज संकुले’ उभारण्यात येत आहेत. त्यासाठी शासनाने मोफत जमिनी दिल्या आहेत. प्रत्येक संकुलात प्रत्येकी ५०० मुलांचे आणि मुलींचे वसतिगृह, ३०० विद्यार्थ्यांसाठी अभ्यासिका, सारथी विभागीय कार्यालय इत्यादींचा समावेश आहे. सारथीच्या पुण्यातील मुख्यालयाचे बांधकाम पूर्ण झाले असून नवीन इमारतीमध्ये प्रशासकीय कामकाज सुरू झाले आहे. इतर विभागीय कार्यालयांची कामे प्रगतीपथावर आहेत. विभागीय कार्यालय पुणे, सारथी उपकेंद्र कोल्हापूर, विभागीय कार्यालय खारघर नवी मुंबई, नाशिक, छत्रपती संभाजीनगर, सारथी उपकेंद्र लातूर, विभागीय कार्यालय नागपूर, अमरावती यासाठी आठ जिल्ह्यांत वसतिगृह, अभ्यासिका, कौशल्य विकास केंद्रे उभारण्यात येणार आहेत.
दस्तऐवज जतन योजना
‘सरनौबत नरवीर तानाजी मालुसरे ऐतिहासिक दस्तऐवज जतन योजना’ राबवण्यात येत असून यामध्ये छत्रपती शाहू महाराजांच्या कार्यकाळात प्रकाशित कागदपत्र, आदेश, हुकूमनामा इत्यादी दस्तऐवज पुराभिलेख संचालनालयाकडून डिजिटल स्वरूपात प्राप्त केले आहेत. त्याविषयी पुस्तके प्रकाशित करण्यात येणार आहेत. शिवराज्याभिषेक अभियान, किल्ले संवर्धन, वृक्षारोपण, जनजागृती अभियान राबवण्यात येत आहे. ‘सारथी किल्ले संवर्धन अभियानां’तर्गत ३८ किल्ले व छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या दोन पुतळ्यांच्या परिसरात स्वच्छता उपक्रम राबविण्यात आला. चावडी वाचन अभियानामध्ये पाच हजार विद्यार्थ्यांद्वारे ग्रामसभांमध्ये योजनांची माहिती प्रसारित करण्यात आली.
सारथीच्या उपक्रमांची माहिती देण्यासाठी सारथीचे संकेतस्थळ https://www.sarthi- maharashtragov.in/, सारथी अँड्रॉइड अॅप्लिकेशन https://play.google. com/store/ apps/details?id= com. srthinew, फेसबुक पेज facebook.com/sarthimaharashtra, यूट्युब चॅनल @sarthipunerxyआहे.
मराठा समाजाच्या सर्वांगीण विकासासाठी कार्यरत असलेल्या सारथी संस्थेमुळे हजारो विद्यार्थी व शेतकऱ्यांना बळ मिळत आहे. योग्य शिक्षण, दिशा आणि संधी मिळाल्यास यश मिळवता येते. हे स्वप्न सत्यात उतरवण्याचे काम सारथी संस्था करत आहे. मराठा समाजातील गरजू, होतकरू युवक व युवती या संस्थेच्या माध्यमातून स्पर्धेच्या युगात दरवर्षी मोठ्या प्रमाणात यश संपादन करत आहेत. मराठा समाजातील प्रत्येक घटकाला विकासाच्या समान संधी उपलब्ध करून विकासाच्या प्रवाहात अग्रेसर ठेवणारी सारथी नक्कीच या समाजासाठी एक दीपस्तंभ ठरत आहे.
(लेखक विभागीय संपर्क अधिकारी, माहिती व जनसंपर्क महासंचालनालय)
