अग्रलेख: आतला वाटलेला बाहेरचा!

फ्रान्सचे अत्यंत लोकप्रिय अध्यक्ष जनरल द गॉल हे हयात असताना त्यांच्या हत्येविषयीचा कट कसा रचला जात आहे असे लिहिणे सोपे नाही. हा हत्याकट रचणारा ‘कार्लोस द जॅकल’ हा खरा की केवळ फोर्सिथ यांच्या कल्पनेतील असा प्रश्न पडून समस्त यंत्रणा चक्रावून जाव्यात आणि पुढे खरोखरच व्हेनेझुएलातील एक कुख्यात गुन्हेगार इलियीज सांचेझ हाच फोर्सिथ यांच्या कादंबरीतील ‘कार्लोस द जॅकल’ हे सत्य लक्षात येऊन सर्वच हादरून जावेत, हे अद्भुत होते. असा अनुभव फोर्सिथ यांच्या सर्वच लिखाणाने दिला. गॉल यांच्या हत्याकटावर बेतलेली ‘द डे ऑफ द जॅकल’ ही त्यांची पहिलीच कादंबरी. पत्रकारितेची कारकीर्द अर्धवट संपवून कफल्लक अवस्थेत लंडनला परतलेल्या फोर्सिथ यांना दोन वेळच्या जेवणाची भ्रांत होती. हाती काही काम नाही. अशा अवस्थेत आपल्या पॅरिसमधील अनुभवांवर आधारित ‘द डे ऑफ द जॅकल’ त्यांनी सलग ३५ दिवसांत लिहून हातावेगळी केली. पण तीस प्रकाशक मिळेना. कारण गॉल अध्यक्षपदी असताना त्यांच्या हत्याकटावर कसे काय कोण लिहू शकतो आणि लिहिले तरी आपण छापायचे कसे, हा प्रश्न. हो नाही करत अखेर एकाने ती छापली आणि हां हां म्हणता ती विश्वविख्यात झाली. तिच्यावर पुढे त्याच नावाचा चित्रपटही बनला. तो त्याहून लोकप्रिय ठरला. आपल्या पहिल्याच कादंबरीने फोर्सिथ यांना असे काही उंचावर नेले की सुरुवातीला केवळ पोटासाठी म्हणून कराव्या लागलेल्या लेखनावर पुढे अनेकांची पोटे आणि मनेही भरली. मार्गारेट थॅचर हयात असताना त्यांच्या ‘द फिस्ट ऑफ गॉड’मध्ये होत्या आणि हयात असलेल्या सद्दामच्या अणुबॉम्बला कसे रोखावे असा प्रश्न हयात असलेल्या बिल क्लिंटन यांस पडला होता. त्यांचे हे काय वा ‘फोर्थ प्रोटोकॉल’ वा ‘डॉग्स ऑफ वॉर’ वा ‘द ओडेसा फाइल्स’ काय! फोर्सिथ यांची प्रत्येक कादंबरी वास्तवाचे बोट धरून कल्पनेच्या विश्वात नेत असे. त्यांच्या ‘ओडेसा फाइल्स’मधील तपशिलांवर त्यावेळी ‘द न्यूयॉर्क टाइम्स’ने कडाडून टीका केली कारण त्या पुस्तकातील कल्पनाविश्व हे सत्याच्या जवळ जाणारे होते, म्हणून.

हे सत्य मिळवण्यासाठी फोर्सिथ यांनी घेतलेले कष्ट ही त्यांच्या साहित्यातील खरी कौतुकास्पद बाब. इस्लामी दहशतवादावर लिहिण्यासाठी त्यांनी बोको हरामसारख्या अत्यंत हिंस्रा दहशतवादी संघटनेच्या अंतरंगाशी तेथे जाऊन परिचय करून घेतला आणि त्याआधी ‘द डॉग्स ऑफ वॉर’ लिहिण्यासाठी जर्मनीत राहून अवैध शस्त्रविक्रेत्यांच्या जाळ्यात शिरकाव करून घेतला. हे त्यांचे कष्ट त्यांच्या कादंबऱ्यांतील तपशिलांत दिसतात. एखाद्या कादंबरीची सुरुवात बर्लिनमधल्या हॉटेलात होते, मग पुढचे प्रकरण व्हिएन्नात घडते, नंतर लंडनमध्ये, मध्येच पोलंड किंवा अगदी अर्जेंटिनातील ब्युनॉस आयर्स आणि शेवटच्या प्रकरणात हे सर्व धागे जुळून चित्र पूर्ण होते. हे असे करणे सोपे नाही. त्यांच्या कोणत्याही तपशिलात तसूभरही चूक आढळणार नाही. त्यांनी ज्या ज्या गुप्तहेर संस्था, यंत्रणांविषयी लिहिले त्या त्या यंत्रणांच्या प्रमुखांनी फोर्सिथना इतके कळते कसे, असा प्रश्न विचारलेला आहे आणि तसा शोधही घेतलेला आहे. इंग्लंडच्या विख्यात ‘एमआय ६’ या गुप्तहेर यंत्रणेत रुजू होणाऱ्या गुप्तहेरांस फोर्सिथ यांची पुस्तके अभ्यासक्रमासारखी अभ्यासायला लावली जातात. फ्रेंच, लॅटिन, जर्मन, रशियन अशा अनेक भाषा अवगत असलेल्या फोर्सिथ यांनी इतक्या ठिकाणी विविध स्वरूपात पत्रकारिता वा अन्य कामे केलेली आहेत की त्या त्या प्रदेशांतील तपशिलाबाबत ब्रिटिश गुप्तहेर संघटनेने फोर्सिथ यांची मदत घेतलेली आहे. फोर्सिथ यांनी काही काळ अफ्रिकेतही घालवला. त्यावेळी नायजेरियातील दहशतवादी जाळ्याची खबरबात जाणून घेण्यासाठी ‘एमआय ६’ने फोर्सिथ यांचे साहाय्य कसे घेतले त्याच्या सुरस कथा आजही चर्चिल्या जातात. ही त्यांची भटकंती इतकी जागरूक होती की त्यांच्या ‘अफगाण’ या पुस्तकासाठी पश्चिम आशियात जाण्याची इच्छा त्यांनी व्यक्त केली तेव्हा त्यांची पत्नी म्हणाली: आता हे उद्याोग कमी कर… तू आता पूर्वीसारखा पळू शकत नाही. तुझा वेग मंदावलाय ! त्यांच्या अलीकडच्या कादंबरीत एक स्फोटके भरलेले जहाज महत्त्वाच्या शहरावर जाऊन आदळवले जाते, अशी कहाणी आहे. ती प्रसिद्ध झाल्यावर अनेक देशांस आपापल्या सागरी सीमांवरील पहारा अधिक सजग आणि तगडा करण्याची गरज वाटली, यातच काय ते आले.

लिखाणातील हा तपशिलाचा आग्रह फोर्सिथ यांच्या अंगी त्यांच्या पत्रकारितेतील कारकीर्दीने बिंबवला. रॉयटर्स, बीबीसी अशा अनेक वृत्तसेवांसाठी त्यांनी काम केले. ब्रिटिश हवाई दलात ‘फायटर पायलट’ म्हणूनही फोर्सिथ काही काळ होते. या सगळ्या अनुभवाचे संचित त्यांच्या लेखनातून स्रावते. प्रदीर्घ काळ संशोधन करायचे आणि तपशील गोळा झाला की अवघ्या सहा महिन्यात कादंबरी हातावेगळी करायची असा त्यांचा खाक्या. प्रत्यक्ष लिखाणासाठी ते साहाय्यकांना घेऊन आपल्या वेस्ट इंडिज बेटावरील घरी मुक्काम करत. फोर्सिथ तिकडे गेले ही बातमी आली की त्यांच्या जगभरातील चाहत्यांत- त्यात प्रस्तुत लेखकाचाही समावेश आहे- आनंदाची लाट निर्माण होत असे आणि आता नवीन कादंबरी कशावर याची चर्चा सुरू होत असे. प्रकाशक मग त्यासाठी प्रकाशनपूर्व नोंदणी सुरू करत आणि अवघ्या आठवडाभरात पुढची बातमी येत असे. ती किती लाख प्रतींची नोंदणी झाली ते सांगणारी ! फोर्सिथ यांनी जवळपास २५ कादंबऱ्या लिहिल्या. त्यांच्या अधिकृत विकल्या गेलेल्या प्रतींची संख्या आठ कोटींच्या (होय आठ कोटीच) घरात आहे. यात अधिकृत असे मुद्दाम लिहिले कारण गावोगावच्या रस्त्यांवर फोर्सिथ यांच्या कादंबऱ्यांच्या चोरट्या आवृत्त्या आजही मोठ्या संख्येने विकल्या जातात.

तरीही फोर्सिथ हे काही अभिजात लेखकांत गणले जात नाहीत. याची जाणीव खुद्द त्यांनाही होती. एकदा तसे विचारले असता फोर्सिथ यांचे उत्तर होते: ते खरे आहे… मी अभिजात लेखक नाही… पण माझी पुस्तके विकली जातात! अर्थात पुस्तके विकली जाणे हा लेखकाच्या चांगुलपणावर शिक्कामोर्तब करणारा एकमेव निकष नाही, हे खरेच. असे ‘विकाऊ’ पुस्तकांचे लेखक अनेक दिसतील. पण पुस्तक प्रतींच्या संख्येइतकीच ती विकत घेऊन वाचणारे कोण असतात हे पाहिले की फोर्सिथ यांचे मोठेपण लक्षात यावे. पत्रकारितेच्या पेशाने इंग्रजीस अनेकानेक चांगले लेखक दिले. फ्रेडरिक फोर्सिथ हे अशांतील एक. ‘‘पत्रकाराने काहीही झाले, कितीही मोठे आमीष असले तरी व्यवस्थेचा भाग होऊ नये- सत्तेबाहेर राहून तिला आव्हान देणे हे खरे आपले काम’’, असे ते आपल्या ‘‘द आऊटसायडर: माय लाईफ इन इन्ट्रिंग’’ या आत्मचरित्रात लिहितात. असे नेकीने ‘बाहेर’ राहणाराच ‘आत’ही आदरणीय असतो. फोर्सिथ तसे होते. असे ‘आतले’ नसूनही ‘आतल्यांना’ त्यांची दखल घ्यावी लागली आणि कमालीच्या तपशिलामुळे ‘बाहेरच्यांना’ ते ‘आतले’ वाटले. अशा फ्रेडरिक फोर्सिथ यांना वाचनप्रेमी ‘लोकसत्ता’ परिवाराचे वंदन.