शिवरायांवरील वार स्वत:वर झेलत कृतीतून देशभक्ती जगले जीवा महाले… 

९ ऑक्टोबर २०२५ रोजी आपण त्यांच्या जयंतीनिमित्त स्मरण करतो आहोत. जीवा महाले यांचे स्मरण म्हणजे  एका योद्ध्याचे स्मरण नाही, तर जीवा महाले ही एक वृत्ती, एक मूल्यव्यवस्था आणि एक आत्मा आहे. जीवा महाले म्हणजे निष्ठेचा झरा, शौर्याचा दीप आणि सेवाभावाचा सर्वोच्च नमुना. त्यांच्या कथा ऐकताना  हृदयात एक अभिमानाची लहर उठते कारण त्यांनी जे केले, ते केवळ एका राजासाठी नव्हते, तर संपूर्ण स्वराज्यासाठी होते.

अफझलखान वधाची कथा आपल्याला माहीत आहे. ती फक्त युद्धकौशल्याची नाही, तर ती एका निष्ठावान सहकाऱ्याच्या प्राणार्पणाची आहे. प्रतापगडाच्या दऱ्यात, त्या निर्णायक क्षणी, जेव्हा अफझलखानाने शिवरायांना कपटी मिठी मारत तलवारीचा घाव घातला, तेव्हा जीवा महाले क्षणाचाही विलंब न करता पुढे सरसावले. त्यांनी महाराजांवर आलेले संकट स्वतःच्या देहाचा कोट करत रोखले. त्यांच्या त्या एका कृतीने शिवरायांचे प्राण वाचले आणि त्यामुळे संपूर्ण स्वराज्याचा प्रवास पुढे गेला. इतिहासातील त्या क्षणाचे महत्त्व अलौकिक आहे. 

रणांगणांतील पराक्रम त्या एका कृतीसमोर फिका वाटतो. कारण जीवा महाले यांचे ते कार्य केवळ धैर्याचे नव्हते; ते निष्ठेचे, भक्तीचे आणि सेवाभावाचे मूर्तिमंत उदाहरण होते. आपल्या राजाचे रक्षण करताना ते स्वतःचे अस्तित्व विसरले. त्या क्षणी त्यांच्यासाठी जीव, कुटुंब, वैभव काहीच नव्हते. फक्त छत्रपतींचे रक्षण हाच धर्म होता. ही घटना काही क्षणांची असली, तरी तिचा परिणाम शतकानुशतके जाणवतो. कारण त्या क्षणी जीवा महाले पुढे सरसावले नसते, तर कदाचित छत्रपतींच्या महान स्वप्नांचा अंत झाला असता.

मराठ्यांच्या स्वराज्याचा दीप विझला असता. आणि भारताचा इतिहास कदाचित वेगळ्या दिशेने गेला असता. अशा या क्षणात एका साध्या मावळ्याने स्वतःचा जीवा पणाला लावून इतिहासाला नवीन दिशा दिली ही गोष्ट प्रत्येक मराठी मनाला अभिमानाने भरून टाकणारी आहे. परंतु, दुर्दैवाची गोष्ट अशी की, काळाच्या ओघात जीवा महाले यांचे नाव फारसे जपले गेले नाही. इतिहासाच्या पुस्तकांत त्यांचा उल्लेख थोडक्यात येतो, पण त्यांच्या त्यागाचा गौरव कमी पडतो. आपण अफझलखान वध सांगतो, पण त्या प्रसंगातील सर्वात मोठा नायक ज्याने छत्रपतींचे प्राण वाचवले त्याचे नाव क्वचितच घेतले जाते. हे आपल्या समाजाचे स्मरणदोषाचे उदाहरण आहे. आपल्याला आपल्या वीरांचा विसर पडतो, आणि नंतर आपणच प्रेरणाहीन जगण्याची तक्रार करतो.

शिवरायांचे स्वराज्य केवळ तलवारीच्या धारेवर उभे नव्हते; ते उभे होते निष्ठेच्या आणि विश्वासाच्या भक्कम पायावर. त्या पायावर जीवा महाले यांसारख्या हजारो मावळ्यांनी आपले प्राण अर्पण केले. म्हणूनच महाराज म्हणत, “माझे मावळे हेच माझे खरे बळ.” ही वाक्ये केवळ गौरवोद्गार नव्हे, तर त्यामागे असलेली भावना म्हणजे जीवा महालेसारख्या योद्ध्यांच्या त्यागाची जाणीव होती. आज आपण प्रगतीच्या नावाखाली आधुनिकतेकडे झेप घेत आहोत, पण आपल्याला आपल्या आत्म्याशी नाते जपण्याची गरज आहे. जीवा महाले यांचे जीवन आजच्या काळात एक आरसा आहे. त्यांनी दाखवले की खरी सेवा म्हणजे स्वतःचा लाभ मिळवणे नाही, तर आपले जीवन राष्ट्रहितासाठी अर्पण करणे आहे. करिअर, स्पर्धा, वैयक्तिक लाभ या आजच्या पिढीसमोर असलेल्या प्रश्नांपलीकडे जाऊन आपण जीवा महाले यांच्या निष्ठेचा अर्थ समजून घेतला, तर खरे स्वराज्य पुन्हा फुलू शकेल.

जीवा महाले यांचा शौर्याचा इतिहास आपल्याला हेही शिकवतो की नेतृत्वाचे रक्षण हे केवळ अंगरक्षकाचे कर्तव्य नसते, तर तो एक संस्कार असतो. त्या काळात छत्रपतींच्या सभोवती असणारे प्रत्येक सैनिक हे फक्त युद्धकौशल्याने नव्हे, तर श्रद्धेने बांधलेले होते. जीवा महाले यांनी दाखवले की, नेता आणि सहकारी यांच्यात निष्ठेचे आणि विश्वासाचे बंध असतात, तेव्हा इतिहास घडतो. आपण आज जी नेतृत्वशून्यता अनुभवतो, ती अशा मूल्यांच्या अभावामुळेच आहे. जीवा महाले यांचे उदाहरण हे सांगते की खरे नेतृत्व त्या समाजात टिकते, जिथे अनुयायी नि:स्वार्थ असतात. जिथे लोक ‘मी’ पेक्षा ‘आपण’ या विचाराला प्राधान्य देतात. त्यांचा त्याग आपल्याला हेही आठवण करून देतो की स्वराज्य ही फक्त सत्ता नव्हती ती एक मानसिकता होती. आणि त्या मानसिकतेचा पाया म्हणजे “कर्तव्यनिष्ठा”. जीवा महाले हे त्या कर्तव्यनिष्ठ वृत्तीचे मूर्तिमंत उदाहरण आहेत. त्यांच्या एका कृतीने दाखवले की मराठी मातीतील वीरता फक्त रणांगणापुरती मर्यादित नाही, तर ती मनात रुजलेली आहे.

आज ९ ऑक्टोबर २०२५ रोजी, जीवा महाले यांच्या जयंतीनिमित्त त्यांना वंदन केले जाते. पण हे स्मरण केवळ काही शब्दांत मर्यादित राहू नये. आपल्या शाळांमध्ये, महाविद्यालयांमध्ये, आणि सामाजिक संस्थांमध्ये जीवा महाले यांच्या शौर्याची गाथा पोहोचली पाहिजे. त्यांच्या नावाने प्रेरणा मिळावी, हे समाजाचे कर्तव्य आहे. त्यांच्या स्मृतीतून आपण हे शिकले पाहिजे की देशभक्ती म्हणजे केवळ घोषवाक्ये नव्हेत, ती कृतीतून प्रकट व्हावी लागते. त्यांच्या नावाने स्मारके, संशोधन प्रकल्प आणि व्याख्याने घडली पाहिजेत. महाराष्ट्र सरकारने त्यांच्या स्मृतीचा गौरव राखण्यासाठी स्वतंत्र स्मृतिदिन घोषित करावा, हेही वेळेचे भान आहे. कारण समाज आपल्या वीरांचा सन्मान विसरतो, तेव्हा त्याच्या पुढच्या पिढ्या प्रेरणा हरवतात. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाचा तेजोमय प्रवास जिवंत राहिला, तो जीवा महाले यांसारख्या अदृश्य प्रहरींमुळेच. त्यांच्या कृतीने दाखवले की इतिहास राजांच्या  मागे उभ्या राहणाऱ्या साध्या पण असामान्य लोकांच्या धैर्यातूनही घडतो. जीवा महाले यांनी आपल्या कृतीने मराठी मातीचा सन्मान राखला आणि स्वराज्याच्या नावावर आपले प्राण अर्पण केले.

आज आपण त्यांचे स्मरण करताना केवळ त्यांचे कौतुक करू नये; त्यांच्या जीवनातून प्रेरणा घ्यावी. प्रत्येक मराठी माणसाने स्वतःच्या कार्यात, व्यवसायात, सेवेत त्या निष्ठेचा अंश आणला, तरच आपण खरे ‘स्वराज्याचे वारसदार’ ठरू. जीवा महाले यांची कथा म्हणजे “निष्ठेचा श्वास आणि शौर्याचा श्वेत झेंडा.”

त्यांच्या बलिदानाने आपल्याला शिकवले की खरी वीरता म्हणजे शब्दांत नाही, तर कृतीतून दिसणारी निष्ठा. इतिहास विसरता येत नाही, कारण तोच आपल्याला स्वतःची ओळख देतो. आणि त्या इतिहासात जीवा महाले यांचे नाव सोन्याच्या अक्षरांनी कोरलेले आहे कारण त्यांनी एका क्षणात आपले सर्व काही गमावून मराठी मातीला अमर अभिमान दिला. म्हणूनच म्हणतात “होता जीवा म्हणून वाचला शिवा”… त्या अजरामर मावळ्याला अंतःकरणापासून वंदन.

jadhavvishalbaburao@gmail.com