भारतीय स्त्रियांना ‘त्यांच्या’मुळे मिळाला जिवंत राहण्याचा अधिकार…

बालपण आणि शिक्षण :-

२२ मे १७७२ रोजी बंगाल प्रांतातील हुगळी जिल्ह्यातील राधानगर या खेड्यात राजा राममोहन रॉय यांचा जन्म झाला. त्यांचे वडील रामकांत रॉय जमीनदार होते आणि आई तारिणी देवी धार्मिक आणि विचारशील व्यक्तिमत्त्वाची होती. बालवयातच राजा राममोहन रॉय अतिशय जिज्ञासू, बुद्धिमान आणि अभ्यासू होते. त्यांनी संस्कृत, फारसी आणि अरबी यांसारख्या पारंपरिक भाषांचा अभ्यास केला. पुढे इंग्रजी, ग्रीक आणि हिब्रू यासारख्या पाश्चात्य भाषाही आत्मसात केल्या. या भाषिक प्राविण्यामुळे त्यांना हिंदू, मुस्लीम आणि ख्रिश्चन धर्मग्रंथांचा तुलनात्मक अभ्यास करता आला. उपनिषदांचे गहन अध्ययन, कुराणातील तत्त्वज्ञान, बायबलमधील नैतिकता यांचा अभ्यास करून त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र आणि तर्कशुद्ध विचारसरणी विकसित केली.

अंधश्रद्धा आणि जड परंपराविरुद्ध संघर्ष :-

एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला भारतीय समाज अंधश्रद्धा, जातिव्यवस्था, मूर्तिपूजा आणि धर्मांधतेमध्ये अडकलेला होता. या परिस्थितीत समाजात बदल घडविण्याचे काम अतिशय कठीण होते. राजा राममोहन रॉय यांनी या सर्व जडतेला आव्हान दिले. उपनिषदांवर आधारित एकेश्वरवादाचा प्रचार करून त्यांनी धर्माचे खरे स्वरूप लोकांपर्यंत पोहोचवले. त्यांचा ठाम विश्वास होता की ईश्वर एकच आहे आणि त्याला जाण्याचा मार्ग सत्य, प्रामाणिकता आणि नैतिकतेतून जातो. मूर्तिपूजा, जातिव्यवस्था किंवा कर्मकांड यांचा खऱ्या धार्मिकतेशी काहीही संबंध नाही.

सतीप्रथेविरुद्ध निर्णायक लढा :-

भारतीय समाजातील सर्वात अमानुष प्रथा म्हणजे सतीप्रथा, ज्यात पतीच्या मृत्यूनंतर पत्नीला जिवंत जाळण्यात येत असे. समाजाने ही प्रथा धार्मिक कर्तव्य मानली होती. राजा राममोहन रॉय यांनी याविरुद्ध ठाम भूमिका घेतली. त्यांनी धार्मिक ग्रंथांचे सखोल अध्ययन करून सिद्ध केले की सतीप्रथा वैदिक दृष्टिकोनातून धर्मसिद्ध नाही. त्यांनी लेख, भाषणे, समाजजागृती आणि इंग्रज प्रशासनाकडे अर्ज करून लोकांना पटवले की ही प्रथा स्त्रीविरोधी आणि अमानुष आहे. त्यांच्या सातत्यपूर्ण प्रयत्नांमुळे १८२९ मध्ये गव्हर्नर जनरल लॉर्ड विल्यम बेंटिक यांनी सतीप्रथा बंदीचा कायदा जाहीर केला. या निर्णयामुळे भारतीय स्त्रियांना जिवंत राहण्याचा अधिकार मिळाला आणि समाजसुधारणेच्या इतिहासात हा क्षण एक ऐतिहासिक टप्पा ठरला.

स्त्रीशिक्षण आणि स्त्रीसक्षमीकरण :-

राममोहन रॉय यांनी स्त्रीशिक्षणाला प्रोत्साहन दिले. त्यांच्या मते, समाजाची खरी प्रगती स्त्रीशक्तीशिवाय शक्य नाही. त्या काळात स्त्रियांना शिक्षणाची संधी नव्हती, त्यांचे जीवन घराच्या चौकटीत मर्यादित होते, आणि विधवांचे जीवन अत्यंत दुःखदायक होते. राजा राममोहन रॉय यांनी स्त्रियांचे हक्क, बालविवाहविरोध, विधवाविवाह यांसारख्या सामाजिक प्रश्नांवर लक्ष केंद्रित केले. त्यांनी मुलींसाठी शाळा उघडल्या, स्त्रियांच्या शिक्षणाचा प्रसार केला, विधवाविवाहाला प्रोत्साहन दिले आणि सामाजिक समतेचा संदेश दिला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे समाजात स्त्रीशिक्षणाची बीजे रुजली आणि स्त्रीसक्षमीकरणाची सुरुवात झाली.

शिक्षणातील क्रांतिकारी योगदान :-

राममोहन रॉय यांचा विश्वास होता की शिक्षणाशिवाय समाज प्रगत होऊ शकत नाही. पारंपरिक शिक्षण केवळ धार्मिक ग्रंथांपुरते मर्यादित होते. त्याने आधुनिक विज्ञान, तर्कशास्त्र, इतिहास, गणित यांचा अभाव होता. राममोहन रॉय यांनी इंग्रजी माध्यमातून शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले. त्यांनी कलकत्त्यात इंग्रजी शाळा स्थापन केली, हिंदू कॉलेजमध्ये योगदान दिले, तसेच विद्यार्थ्यांना आधुनिक ज्ञानाचे महत्त्व पटवून दिले. शिक्षणामुळे भारतीय तरुणांना जागतिक ज्ञानाशी जोडले जाईल आणि समाजात नवीन विचारांची ऊर्जा निर्माण होईल, असा त्यांचा विश्वास होता.

ब्रह्म समाज आणि धार्मिक सुधारणे :-

१८२८ मध्ये त्यांनी स्थापन केलेला ब्राम्हो समाज एकेश्वरवाद, सामाजिक समानता, स्त्रीसक्षमीकरण आणि धार्मिक सहिष्णुतेवर आधारित होता. ब्राम्हो समाजाच्या माध्यमातून मूर्तिपूजा, जातिव्यवस्था आणि अंधश्रद्धा यांचा विरोध केला गेला. स्त्रियांच्या शिक्षणाचे, विधवांच्या हक्कांचे, धार्मिक उदारमतवादाचे संदेश या समाजातून प्रसारित झाले. ब्राम्हो समाजाने भारतीय समाजात सुधारणा घडवून आणण्याचे संघटित स्वरूप दिले आणि पुढील सुधारकांसाठी प्रेरणास्थान ठरले.

पत्रकारितेत योगदान :-

राजा राममोहन रॉय यांनी पत्रकारितेतून विचारप्रसार केला. त्यांनी ‘संवाद कौमुदी’ आणि फारसी नियतकालिक ‘मिरात-उल-अखबर’ सुरू केले. या माध्यमातून त्यांनी समाजातील अंधश्रद्धा, जातिव्यवस्था, स्त्रीविरोधी प्रथा, शिक्षणाचा अभाव यावर लेखन केले. ब्रिटिश प्रशासनाच्या अन्यायकारक धोरणांचा निषेध त्यांनी या माध्यमातून केला. त्यांच्या पत्रकारितेने भारतीय समाजात जनमत घडवले आणि सुधारणा घडवण्यास चालना दिली.

ब्रिटिश प्रशासनाशी संबंध :-

राममोहन रॉय यांचे ब्रिटिश सत्तेशी नाते जटिल होते. एकीकडे त्यांनी इंग्रजांच्या आधुनिक शिक्षणाचे स्वागत केले, आधुनिक विज्ञान आणि तर्कशास्त्राचा प्रसार केला, तर दुसरीकडे त्यांनी शोषणकारी धोरणांचा निषेध केला. भारतीयांना न्यायालयीन साक्षीदार म्हणून मान्यता मिळावी, मालमत्तेवरील हक्क मिळावेत यासाठी त्यांनी ब्रिटिश प्रशासनाकडे अर्ज केले. १८३० मध्ये ते इंग्लंडला गेले आणि तिथे भारतीय समाजाचे प्रश्न मांडले. त्यांनी ब्रिटिश जनतेसमोर भारतीयांच्या हक्कांची बाजू मांडली आणि जागतिक स्तरावर भारतीय समस्यांकडे लक्ष वेधले.

इंग्लंडमध्ये कार्यरत असतानाच २७ सप्टेंबर १८३३ रोजी ब्रिस्टल येथे राममोहन रॉय यांचे निधन झाले. त्यांच्या मृत्यूने भारतीय समाजाने एक महान सुधारक गमावला, पण त्यांच्या विचारांचे तेज आजही समाजाला मार्गदर्शन करते. त्यांच्या कार्यामुळे भारतीय समाजाला आधुनिक शिक्षण, स्त्रीसक्षमीकरण, धर्मसहिष्णुता आणि तर्कशुद्ध विचार यांचा साक्षात्कार झाला.

वारसा आणि आधुनिक संदर्भ :-

राममोहन रॉय यांच्या कार्यामुळे भारतीय समाजात आधुनिकतेचे बीज रुजले. स्त्रीसक्षमीकरण, धार्मिक उदारमतवाद, शिक्षणाचा प्रसार, अंधश्रद्धाविरोधी चळवळ आणि पत्रकारितेत स्वातंत्र्य या सर्व गोष्टींमध्ये त्यांचा ठसा आजही दिसतो. त्यांच्या विचारांचा प्रभाव केवळ बंगाल किंवा भारतापुरता मर्यादित नाही; तो जागतिक स्तरावर भारतीय समाजाच्या सुधारणा प्रवाहात देखील महत्त्वाचा ठरतो. आजच्या काळात स्त्रीशिक्षण, लिंगभाव समानता, धर्मनिरपेक्षता आणि सामाजिक न्याय यावर जे काम चालू आहे, त्यामागे राममोहन रॉय यांच्या दूरदर्शी विचारांचा प्रभाव आहे.

शेवटी, असे म्हणता येईल की, राजा राममोहन रॉय हे केवळ समाजसुधारक नव्हते, तर आधुनिक भारताचे शिल्पकार होते. त्यांनी ज्या काळात कार्य केले, त्या काळात त्यांचे विचार क्रांतिकारी होते. सतीप्रथा बंद करणे, स्त्रीशिक्षणाला चालना देणे, बालविवाह व बहुपत्नीत्व विरोधी चळवळीला पाठबळ देणे, ब्राम्हो समाजाच्या माध्यमातून धार्मिक उदारमतवादाचा प्रचार करणे, इंग्रजी शिक्षणाचा प्रसार करणे आणि पत्रकारितेचा प्रभावी वापर करणे, हे सर्व त्यांच्या दूरदर्शी कार्याचे ठळक उदाहरणे आहेत. २७ सप्टेंबर रोजी त्यांच्या स्मृतीदिनानिमित्त आपण त्यांचे स्मरण करतो, त्यांचा वारसा पुढील पिढ्यांपर्यंत पोहोचवतो आणि समाजातील विषमता, अन्याय व अंधश्रद्धा दूर करण्यासाठी त्यांच्या विचारांची प्रेरणा घेतो.

लेखक समाजशास्त्राचे अभ्यासक आहेत

 bagate.rajendra5@gmail.com