अक्षय मिरासदार
(लेखक पुरातत्वज्ञ व मुंबईच्या रामभाऊ म्हाळगी प्रबोधिनीचे पाठ्यवृत्तीधारक आहेत. या पाठ्यवृत्तीअंतर्गत त्यांनी पुणे जिल्ह्यातील ऐतिहासिक स्थळांचा शोध व अभ्यास केला.)
गेल्या वर्षी मी दोन दिवस वाईला गेलो होतो. फावल्या वेळात आम्ही पर्यटन स्थळे बघायला निघालो. परंतु, मेणवलीसारखी प्रसिद्ध ठिकाणे सोडल्यास आम्हाला अन्य कोणतीही ठिकाणे माहित नव्हती. रोजच्या परिचयाच्या गुगलवर सहजच अशा ठिकाणांचा शोध घेतला तरी माहित असलेल्या गोष्टींशिवाय फारसे काही हाती लागले नाही. म्हणून काही वर्षांपूर्वी बघितलेली ठिकाणेच आम्ही पुन्हा बघितली. काहीच नवीन पाहिले नाही. मला नंतर जेव्हा कळले की वैशिष्ठ्यपूर्ण असा कासवाच्या शिल्पावरील नंदी-मंडप असलेले लक्ष्मी-नृसिंह मंदिर जवळच होते, तेव्हा मी फारच कष्टी झालो.
आपण सर्वांनीच असा निराशेचा क्षण भटकंती दरम्यान एकदातरी अनुभवला असेल, जेव्हा एखाद्या अपरिचित ठिकाणाला भेट दिल्यानंतर आपल्या लक्षात येते की एक सुंदर देऊळ किंवा स्मारक हे जवळच होते आणि आपले बघायचे राहून गेले. रोजच्या जीवनात आसपासची रेस्टॉरंट व हॉटेल शोधण्यात आपला परिचित गुगल हा सहाय्यक बराच उपयोगी पडतो. परंतु वारसा स्थळे, विशेषतः अपरिचित असलेली, शोधण्यात त्याचा फारसा उपयोग होत नाही. मग जेव्हा बरीच प्रेक्षणीय स्थळे जवळ असूनही कळलीच नाहीत याचा खुलासा होतो, तेव्हा आपल्याला धक्का बसतो.
वाईतील या फजितीमुळे मला एक कल्पना सुचली. आत्तापर्यंत फक्त पुरातत्वज्ञ व तज्ज्ञांनाच ठाऊक असलेल्या अपरिचित प्रेक्षणीय स्थळांची माहिती सामान्य जनतेला मिळेल असे एखादे अ‍ॅप का नसावे? ते उपभोक्त्याला वापरायला सोपे हवे. प्रत्येक जण काही देवळे व लेणी पाहाण्यासाठी प्रवास करीत नाही. परंतु प्रत्येक जण काहीतरी हेतूने प्रवास करीत असतो. लोक कामासाठी, कुलदेवाच्या दर्शनासाठी, डोंगरात भटकंतीसाठी किंवा रिसॉर्टला सुट्टी व्यतीत करण्यासाठी प्रवास करतात. या दरम्यान त्यांच्या हाताशी निश्चितच काही फावला वेळ असतो, किमान एखादा तास तरी. एखाद्या शहरात गेल्यावर कोणालाही जवळपास असलेले प्रेक्षणीय स्थळ पाहायला नक्कीच आवडेल कारण माणूस पुन्हा पुन्हा त्याच ठिकाणी येतो असे नाही. त्यामुळेच, प्रवास करणाऱ्या शेकडो, हजारो लोकांसाठी उपयुक्त माहिती देणारे एखादे अ‍ॅप हे नक्कीच सोयीचे ठरेल.
हाती उपलब्ध असलेल्या वेळेनुसार आपल्याला २-३ किमीपासून अगदी २०-५० किमी अंतरावरील प्रक्षणीय स्थळे सुद्धा शोधता आली पाहिजेत. जर तुम्हाला फोन तपासत बसण्यासाठी वेळ नसेल, तर असे अ‍ॅप किती विलक्षण ठरेल, जे तुमचे काम करते आणि अशा स्थळाच्या जवळ आल्यावर तुम्हाला सूचना देते! समजा तुम्ही ‘अ’ ठिकाणाहून ‘ब’ ठिकाणाला जात आहात आणि वाटेत जवळच एखादे चांगले ठिकाण आहे. याहून आणखी आनंदाची बाब काय असेल की वरील सर्व वैशिष्ट्ये असलेले अ‍ॅप तयार झाले आहे! आत्ता ते फक्त पुणे जिल्ह्यापुरते सीमित आहे, पण प्रतिसाद कसा मिळतो यानुसार ते संपूर्ण राज्य किंवा देशासाठी सुद्धा वाढविले जाऊ शकते. सध्या पुणे जिल्ह्यातील ३०० स्थळांची माहिती यात आहे.
अ‍ॅप बनविणारी व्यक्ती, जी एक पुरातत्वज्ञ आहे, त्याने त्यात दाखविलेली स्थळे स्वतः पाहिली आहेत. उपभोक्त्याचा वेळ जाऊ नये म्हणून त्याने या स्थळांना पाचपैकी गुणही दिले आहेत. त्यामुळे अ‍ॅप वापरणाऱ्यांना आधीच हे ठरवता येईल की सदर स्थळ पाहाण्यायोग्य आहे की नाही. सदर अ‍ॅपचा उपयोग इतिहासप्रेमी व तज्ज्ञांना सुद्धा होईल, जे एखाद्या ठिकाणाला फक्त तेथील ऐतिहासिक स्थळे पाहाण्यासाठी जातात. कोणती स्थळे पहायची हे त्यांना ठरवायला मदत होईल. फक्त एकच पाहाण्यापेक्षा अनेक स्थळे अनुभवली तर नक्कीच जास्त उपयुक्त ठरेल. या अ‍ॅपमध्ये तुम्हाला असा शोध घेता येईल. एकूण ९ प्रकारच्या ऐतिहासिक स्थळांचा शोध घेण्यासाठी ९ निवड पर्याय त्यात असतील: मंदिरे, किल्ले, लेणी, वाडे, समाध्या/छत्र्या, पायऱ्यांच्या विहिरी, मशिदी, पूल व नदीवरील घाट. या पर्यायांचा फक्त पर्यटकच नाही, तर अनेकांना उपयोग होईल. उदाहरणार्थ पायऱ्यांच्या विहिरी किंवा जलस्रोतांचा जीर्णोद्धार करणाऱ्या स्वयंसेवी संस्था फक्त तेवढाच शोध घेऊ शकतात. प्रत्येक ठिकाणाबद्दल खालील माहिती उपलब्ध असेल: १) स्थळाचा प्रकार (मंदिर, किल्ला, वाडा, इत्यादी), २) स्थळ (अक्षांश, रेखांश), ३) गुण (पाचपैकी), ४) सर्वांत पहिल्यांदा सदर वास्तुबद्दल जिथून कळले तो स्रोत, आणि ५) माहिती (वास्तुचा बांधकाम काळ, वास्तुचे काही ठळक वैशिष्ठ्य, एखाद्या चित्रपटात दाखविले असल्यास त्याचा उल्लेख).
थोड्या वेगळ्या पद्धतीने माझ्या अ‍ॅपचे वर्णन करायचे झाल्यास मी त्याला खजिन्याचा नकाशा म्हणीन! शिवाय विशेष म्हणजे हा नकाशा तुमच्या खिशात मावतो! आपला वारसा हा आपला खजिना असून त्यापर्यंत सुलभपणे पोहोचता आले, तर या विस्मृतीत गेलेल्या व पडझड झालेल्या स्थळांना नवसंजीवनी मिळेल.
अनुवाद- अतुल साठे
