नवउद्यमींची नवलाई : सुरक्षित मातृत्वासाठी ‘केअर’

२०१३ च्या जानेवारीला मी पीएचडी शिक्षण सुरू केलं. तिथेही विषय डिस्ट्रिब्युटेड सिस्टीम आणि कॉम्प्युटर सायन्स हाच होता. तिथे डॉ. बेन लियाँग यांनी मला रिसर्चसंबंधी मार्गदर्शन केलं. २०१६ साली भारतात परतल्यानंतर पुढे काय करायचं या विचारात होतो. अनेक संधी होत्या. अमेरिकेतील सॅमसंग रिसर्च, कॅलिफोर्निया तसेच गूगलमध्ये रिसर्च सायन्टिस्ट म्हणून ऑफर होती. पण एका व्यापक समस्येवर काम करण्याची इच्छा होती. त्यामुळे मी नोकरीचा पर्याय स्वीकारला नाही. त्यादरम्यान एक घटना घडली आणि त्या घटनेने पुढे हे स्टार्टअप खरेतर आकाराला आले.

● स्टार्टअपमागील प्रेरणा

माझ्या बहिणीची मैत्रीण गर्भवती होती. तिला एके दिवशी अचानक रुग्णालयात दाखल करावं लागलं. तिचा गर्भपात झाला. वैद्याकीय तपासणी नियमित करूनही तिच्याबाबतीत हे घडलं होतं. काही डॉक्टर मित्रांना विचारता हे लक्षात आलं की महिलेच्या गर्भारपणात फीटल डिस्ट्रेस नावाची बाळाची एक स्थिती असते. बाळाच्या मेंदूला ऑक्सिजनचा योग्य पुरवठा न झाल्याने त्याची योग्य वाढ होत नाही आणि ते तणावाखाली येते. या स्थितीचे लवकर निदान झाले नाही तर बाळाच्या जन्मासंबंधी समस्या निर्माण होतात, बाळ दगावू शकते. आईला पोषण आहार व्यवस्थित मिळाला नाही, नाळ बाळाच्या गळ्याभोवती आल्यास त्याच्या शिरा दबल्या जातात, आईचं गर्भाशय आकाराने लहान असेल तर बाळाची वाढ होण्यास अडचण येते, आईची पचनसंस्था कारणीभूत ठरून बाळाचा पीएच वाढला तरी अडचण येते, अशा काही कारणांमुळे बाळाला प्राणवायू कमी पडू शकतो.

यासंबंधी मी केईएम रुग्णालयाच्या डॉक्टरांशी बोललो. डॉक्टर मित्रांशी बोलल्यावर ही स्थिती बऱ्याच महिलांबाबत होते, असं कळलं. बहुतांश वेळी जी उपकरणं बाळाच्या हृदयाचे ठोके मोजण्यासाठी वापरली जातात, त्यांचे निदान अचूक किंवा सूक्ष्म नसल्याने, फीटल डिस्ट्रेसची स्थिती लक्षात येत नाही. याबाबतची आणखी माहिती घेतल्यावर कळलं की आपल्या देशातील बालमृत्यू दर हा एक हजार बाळांमागे २२ इतका आहे. यापैकी ५० टक्क्यांहून अधिक मृत्यूंमागील कारण हेच आहे की आपण डिस्ट्रेस (प्राणवायू पुरेसा न मिळाल्याने होणारी स्थिती) आणि मुदतपूर्व प्रसूतींचे खूप आधी निदान करू शकत नाही. म्हणून आपल्या देशात अशा तंत्रज्ञानाची गरज होती जे या दोन स्थिती ओळखण्यास डॉक्टरांना मदत करेल. यानंतर मी पुन्हा डॉ. बेन लियाँग यांच्याशी बोललो. त्यांनी मला आयआयटी मुंबईमध्ये त्यांच्या सहकारी डॉ. मैथिली, डॉ. रोहित श्रीवास्तव यांच्याशी या समस्येवर चर्चा केली.

● ‘फिटोसेन्स’चा जन्म

आयआयटी मुंबईत सोसायटी फॉर इनोव्हेशन अँड आंत्रप्रिनरशिप ( SINE) हे व्यावसायिकतेला प्रोत्साहन देणारं केंद्र आहे. त्याच्या तत्कालीन संचालक पोयनी भट यांच्याशी मी चर्चा केली. या समस्येवर काम करण्यासाठी टीम तयार केली. आधी माझा एक पीएचडी करणारा मित्र आणि नंतर आमचे मूळ तंत्रज्ञान विकसित करणारा मित्र अविनाश जोशी याला सोबत घेतलं. २०१६ ते २०१९ पर्यंत आम्ही २० ते २२ जणांची टीम बनवली आणि त्यातून हळूहळू ‘फिटोसेन्स’ हे प्रोडक्ट तयार झाले. फिटोसेन्स हे स्मार्टफोनवर आधारित ईसीजीसारखं वायरलेस उपकरण आहे. ते गर्भधारणेच्या शेवटच्या तीन महिन्यांत बाळाच्या हृदयाची कंपने, बाळाची हालचाल, आईचा हार्टरेट, बीपी आणि अन्य निकष आदी माहिती संकलित करून अवघ्या २० ते २५ मिनिटांत बाळाची वाढ, ऑक्सिजन पुरवठा, काही संभाव्य धोके असल्यास ते अशी सर्व माहिती घेऊन कृत्रिम बुद्धिमत्तेद्वारे त्याचे विश्लेषण करून त्याची विस्तृत माहिती देते. भारतात २०२० साली आम्ही हे उपकरण बाजारात आणलं तेव्हा ते युनिक होतं. आमच्या कंपनीला त्यासाठीचं पेटंट आणि ट्रेडमार्क मिळाला.

फेडरेशन ऑफ ऑबस्टेटिक अँड गायनॅकॉलाजिस्ट सोसायटी ऑफ इंडियाच्या मदतीने फिटोसेन्स उपकरण आम्ही बाजारात आणलं. सरकारी पातळीवरदेखील आम्ही हे उपकरण केलं. २०२१ ते २३ या तीन वर्षांत राष्ट्रीय आरोग्य मिशनच्या द्वारे महाराष्ट्र, गुजरात, आंध्र प्रदेश उत्तर प्रदेश, तेलंगणा आणि छत्तीसगड या सहा राज्यांत फिटोसेन्स प्रायोगिक तत्त्वावर वापरलं गेलं. नतंर राष्ट्रीय हेल्थ मिशनने हा प्रकल्प आयुष मंत्रालयाकडे पाठवला. नंतर एम्सच्या नागपूर, जबलपूर, दिल्लीनेदेखील आमच्या उपकरणाची चाचणी घेऊन त्याचे रिपोर्ट्स तयार केले.

आज फिटोसेन्स देशातील १५०० हून अधिक रुग्णालयांमध्ये कार्यरत आहे. जवळपास पाच लाखांहून जास्त गर्भवती महिलांची चाचणी झाली आहे. यात प्रीमॅच्युअर बर्थचे निदान होण्याचे प्रमाण ५२ टक्क्यांहून अधिक होते. गर्भवती महिलांना एनआयसीयूमध्ये दाखल करण्याचे प्रमाण कमी झाले. तसेच गर्भाशयातच बाळ दगावण्याचे प्रमाण चारपट कमी झाले. या रिसर्चचं पेटंट आम्हाला २०२४ साली मिळालं. आमची कंपनी आता खासगी आणि शासकीय अशा दोन्ही स्तरांवर काम करत आहे. या चाचणीसाठी ३०० रुपये खर्च येतो. भारतात वार्षिक ३ कोटी गर्भवती महिला असतात, त्यापैकी जवळपास पाच लाख महिलांपर्यंत आम्ही गेल्या पाच वर्षांत पोहोचलो आहोत. हे प्रमाण एक टक्कादेखील नाही. त्यामुळे आणखी अधिकाधिक गर्भवती महिलांपर्यंत आम्हाला आमचे उत्पादन न्यायचे आहे.

● देशात, परदेशांत सन्मान

महाराष्ट्र राज्याचा २०२५ सालचा ‘बेस्ट स्टार्टअप इन हेल्थ’ पुरस्कारदेखील आम्हाला मिळाला. राज्य सरकारसोबतदेखील आम्ही काम करत आहोत. यासोबतच जागतिक आरोग्य संघटना, युनिसेफ, यूएसएड, यूकेएड आदी अनेक जागतिक स्तरावरील सार्वजनिक आरोग्य क्षेत्रात काम करणाऱ्या संस्थांनीदेखील वेळोवेळी मदत करून नेपाळ, बांगलादेश, केनिया, नायजेरिया आणि अन्य काही देशांमध्ये फिटोसेन्स कसा पोहोचवता येईल हे पाहिले. २०२४ सालचा एमआयटी आणि स्टॅनफर्ड युनिव्हर्सिटीचा एआय फॉर सोशल इम्पॅक्ट हा पुरस्कार मिळाला. आणि २०२५ सालचा एआय फॉर गुड हा युरोपीय महासंघाचा पुरस्कार येत्या ९ जुलै रोजी केअर एनएक्सला प्रदान करण्यात येणार आहे.

● अन्य उपकरणांचेही संशोधन

गर्भवती महिला आणि गर्भांसाठी आम्ही इतरही काही समस्यांवर संशोधन करत आहोत. उदाहरणार्थ, स्मार्टफोनवर आधारित काविळीचे निदान करण्याची प्रणाली आम्ही तयार केली आहे. गर्भवती महिलांसाठी सर्व्हायकल कॅन्सर स्क्रीनिंगसाठी एक उपकरण तयार केले आहे. ही उपकरणे पेटंट मिळवून क्लिनिकल ट्रायलच्या स्तरावर आहेत. तेही बाजारात आणण्याचा प्रयत्न आहे. भारताबाहेरही भागीदारी तत्त्वावर ही उपकरणे पोहोचवण्याचा आम्ही प्रयत्न करत आहोत.

(शब्दांकन : मनीषा देवणे)