रोहिणी शहा
महाराष्ट्र नागरी सेवा राजपत्रित परीक्षेतील वनसेवा मुख्य परीक्षा पेपर दोनचे स्वरूप आणि त्यातील सामान्य विज्ञान घटकाच्या तयारीबाबत या लेखामध्ये चर्चा करण्यात येत आहे.
वनसेवा मुख्य परीक्षा पेपर दोन हा वस्तुनिष्ठ बहुपर्यायी स्वरुपाचा आहे. यामध्ये २०० गुणांसाठी १०० प्रश्न विचारण्यात येतात. आणि चार चुकीच्या उत्तरांमागे एका बरोबर प्रश्नाचे गुण वजा करण्यात येतात. अभ्यासक्रम पाहिल्यावर यामध्ये इतर परीक्षांच्या सामान्य अध्यन पेपरमधील मृदा, पारिस्थितिकी, पर्यावरण, पशुधन, वने आणि जैवविविधता या मुद्द्यांचा समावेश असल्याचे लक्षात येते. पण हा पेपर bilingual नाही, प्रश्न हे केवळ इंग्रजी भाषेतूनच विचारण्यात येतात. त्यामुळे या पेपरची तयारी ही इंग्रजी माध्यमतूनच करणे आवश्यक आहे.
या पेपरमधील सामान्य विज्ञान घट्काची तयरी कशी करवी ते पाहू. विज्ञान घटकाचा अभ्यासक्रम पुढीलप्रमाणे विहीत केलेला आहे : General Science ( Physics, Chemistry, Botany, Zoology)
या अभ्यासक्रमावर मागील वर्षांमध्ये विचारण्यात आलेल्या प्रश्नांच्या विश्लेषणाच्या आधारे अभ्यासाची नेमकी दिशा ठरवायला मदत होते. या विश्लेषणावरुन तयारीसाठी पुढील बाबी लक्षात येतात.
हेही वाचा >>> यूपीएससी सूत्र : फ्रान्समध्ये आढळलेला ‘व्हाइट हायड्रोजन’ आणि त्रिपुरा-बांगलादेश रेल्वे प्रकल्प, वाचा सविस्तर..
या घटकावर दरवर्षी विचारल्या जाणाऱ्या प्रश्नांची संख्या काही प्रम्णात बदलत असली तरी सगळे मिळून २५ प्रश्न विचारले जाऊ शकतात.
प्रश्नांमध्ये विचारलेले मुद्दे हे नेमकी माहिती असेल आणि मूलभूत संकल्पना व्यवस्थित समजल्या असतील तरच सोडविता येतील अशा प्रकारचे आहेत. त्यामुळे मूलभूत संकल्पना व वर्गीकरणातील नेमकी तथ्ये यांचा पक्का अभ्यास असणे आवश्यक आहे.
सामान्य अध्ययन घटकातील भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, वनस्पतीशास्त्र व प्राणीशास्त्र यांमध्ये मूलभूत संकल्पनांवर आधारीत प्रश्न विचारण्यात आले आहेत.
रसायनशास्त्रामध्ये महत्त्वाच्या संयुगांची रेणूसूत्रे, गुणधर्म, उपयोग इत्यादी विचारण्यात आले आहेत.
भौतिकशास्त्रातील बल, विद्युत इत्यादी बाबींवर समीकरणे विचारण्यात आली आहेत तर रसायनशास्त्रातील महत्त्वाच्या अभिक्रिया विचारण्यात आल्या आहेत.
वनस्पती व प्राणीशास्त्रातील वर्गीकरण, विविध वर्गातील वनस्पती / प्राण्यांची वैशिष्ट्ये, वनस्पतींसाठीची पोषक द्रव्ये, त्यांचे रोग यावर प्रश्न विचारलेले आहेत. या घटकामध्ये बहुविधानी प्रश्नांचा समावेश करण्यात आला आहे.
वरील विश्लेषणावरून या घटकाची तयारी कशी करावी ते पाहू :
रसायनशास्त्रामध्ये महत्त्वाच्या संयुगांची रेणूसूत्रे, गुणधर्म, उपयोग यांवर भर दिलेला दिसून येतो मात्र तरीही पुढील मुद्द्यांचा अभ्यास आवश्यक आहे- मूलद्रव्यांचे वर्गीकरण, आवर्तसारणी, महत्त्वाच्या मूलद्रव्यांची वैशिष्ट्ये, उपयोग, अणूंची रचना, कार्बनी व अकार्बनी रसायनशास्त्र, कार्बनी संयुगांमधील बंधांचे स्वरूप, महत्त्वाचे सिद्धांत, महत्त्वाच्या कार्बनी व अकार्बनी संयुगांची रेणूसूत्रे, वैशिष्ट्ये, उपयोग, महत्त्वाच्या अभिक्रिया इत्यादीसारख्या मूलभूत बाबींची व्यवस्थित उजळणी करायला हवी.
रसायनशास्त्रामध्ये उपयोजित मुद्द्यांवर प्रश्न विचारण्याचे प्रमाण लक्षणीय आहे.
हेही वाचा >>> स्टेट बँक ऑफ इंडियामध्ये नोकरीची मोठीसंधी! ‘या’ पदांसाठी भरती सुरु, कोण करु शकतं अर्ज जाणून घ्या
भौतिकशास्त्रातील महत्त्वाचे सिद्धांत, मूलभूत संकल्पना, बल, विद्युत इत्यादींवरील समीकरणे यांचा प्रश्नांमध्ये समावेश असल्याचे दिसते. या घटकावर साधे सोपे (Straight forward) प्रश्न विचारण्याचे प्रमाण कमी आहे मात्र मूलभूत अभ्यास झाला असेल तर आत्मविश्वासाने सोडविता येतील असे हे प्रश्न आहेत.
वस्तुमान, बल, दाब, गती, ऊर्जा, विद्युत, प्रकाश, चुंबकत्व या मुख्य घटकांचा अभ्यास महत्त्वाचे सिद्धांत, महत्त्वाची समीकरणे, संबंधित राशीचे एकक, गणना, वैशिष्ट्ये, स्त्रोत, परिणाम, उपयोग अशा मुद्यांच्या आधारे तयारी करावी.
वनस्पतीशास्त्र आणि प्राणीशास्त्रातील काही मुद्दे हे अभ्यासक्रमातील मुद्दा क्रमांक २.४ आणि २.५ च्या तयारीमध्येही उपयोगी पडतात. त्यामुळे या घटकांचा एकत्रित अभ्यास केल्यास वेळही वाचेल आणि सलग अभ्यास केल्यामुळे समजून घेणे सोपे होईल.
वनस्पती आणि प्राण्यांच्या वर्ग, जाती, प्रजाती यांची वैशिष्ट्ये तुलनात्मक तक्त्यांमध्ये नोट्स काढून अभ्यासणे व्यवहार्य ठरते.
वनस्पतींमध्ये पेशींची रचना, मुळे, खोड, पाने, फुले, फळे, परागीभवन यांमधील प्रकार, वैशिष्ट्ये, या सर्वांवर होणारा भौगोलिक वैशिष्ट्यांचा परिणाम या मुद्द्यांच्या आधारे अभ्यास करावा. प्राण्यांमध्ये पेशींची रचना, शरीररचना, अवयव संस्था, अधिवास, अधिवासाप्रमाणे होणारे अनुकूलन (adaptation) या मुद्द्यांच्या आधारे अभ्यास करावा.
