हरीश सदानी
‘पुरुषासारखा पुरुष’ असण्याबाबतच्या विशिष्ट धारणा बाळगत आणि आपल्या आसपासही शिस्तीच्या नावाखाली याच भावना वाढीस लागलेल्या पाहत अश्विन वाढत होता; पण शालेय वयातच त्याला याचं दडपण वाटू लागलं आणि पुरुषत्वाच्या रूढ संकल्पनेत काही तरी चुकलंय हे लक्षात येऊन तो पुढे त्याचा अभ्यास करू लागला. पुरुषत्वाची पुर्नव्याख्या करत त्याच्या नवीन संकल्पना रुजवण्यासाठीच्या उपक्रमात तो ‘पॉडकास्ट’ या माध्यमातून देशा-परदेशातील श्रोत्यांपर्यंत पोहोचला आहे. त्या अश्विन चंद्रशेखर यांची ही गोष्ट.
पुरुषत्वाच्या संकल्पना या मानवनिर्मित, समाजरचित असून त्या एकसाची, चिरेबंदी नाहीत. वर्ग, जात, भौगोलिक अंतर, कुटुंब, शिक्षणव्यवस्था या सर्व सामाजिक-सांस्कृतिक घटकांद्वारे या संकल्पना आकाराला येत असतात. त्यामुळे त्या बदलता येऊ शकतात आणि त्याप्रमाणे वागताही येतं, याचं भान योग्य वयात आल्यानंतर आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर त्या संकल्पना प्रत्यक्षात उतरवणाऱ्या आणि पुरुषप्रधान संस्कृतीनं दिलेल्या काहीशा अन्याय्य संकल्पनेपलीकडे जात पुरुषत्वाची पुर्नव्याख्या करणाऱ्या बंगळूरुयेथील २८ वर्षांच्या अश्विन चंद्रशेखर या तरुणाच्या वैचारिक बदलाचा प्रवास अनेकांच्या विचारांना चालना देणारा आहे.
मातृभाषा तमिळ असलेल्या अश्विनचे वडील वायुसेनेत असल्यामुळे त्याचं शालेय शिक्षण वडिलांची कामानिमित्त जिथे बदली होईल तिथल्या शहरात जवळजवळ १४ शाळांमध्ये झालं. लहानपणी आईचा लाडका, लाजाळू, शांत, संवेदनशील असा लौकिक असलेल्या अश्विनला आपण ‘पुरुषासारखं पुरुष’ बनावं असं वाटू लागलं आणि त्यानं दहा वर्षांचा असतानाच ‘मला लष्करी शाळेत घाला’ असं पालकांना सांगितलं. लष्करी शाळेत सहावीत शिकत असताना अश्विनला तिथल्या ‘रफ आणि टफ’ वागण्याबरोबरच दादागिरी (बुलिंग) आणि छळाद्वारा पुरुषा-पुरुषांमध्ये वाढीस लागणाऱ्या ‘मर्दानगी’ चे धडेही मिळू लागले. तो सांगतो, ‘‘शाळेच्या ‘सामाजिक संकेतां’मध्ये हिंसा व गैरवर्तनाचे अनेक पदर दडले होते. दर तीन महिन्यांनी आम्हा मुलांना खेळाच्या मैदानात यायला सांगितलं जायचं आणि तिथे आमचे वरिष्ठ आमच्या पाश्र्वभागावर अक्षरश: चोप द्यायचे. आम्ही राहत होतो तिथल्या डॉर्मिटरीमध्ये कुणी भांडय़ांचा आवाज केला तर त्याला शिस्तीच्या नावाखाली बेदम मारलं जाई. शाळेत नव्यानं येणाऱ्या मुलांसाठी मला मॉनिटर म्हणून नेमण्यात आलं होतं. त्यामुळे शिस्त लावण्याची जबाबदारी मला दिलेली होती. या सर्वच लहान मुलांना त्यांच्या जडणघडणीनुसार जेवताना काटे-चमचे कसे वापरायचे ते नीट माहीत नसायचं. मग मी त्यांना जबर मार द्यायचो. एका फ्रेशरनं एकदा मला विचारलं की, ‘तू माझा मित्र होशील का?’ तेव्हा ‘हो’ म्हणण्याऐवजी, त्यानं एका सीनियरला असं विचारण्याचं धारिष्टय़ दाखवलं, म्हणून मी त्याच्या पोटात ठोसा लगावला होता. या सर्व गोष्टी कुठे बोलल्या न गेलेल्या किंवा कुठल्याही पुस्तकातील नियमावलीत न लिहिलेल्या, मात्र सर्वत्र पाळल्या जाणाऱ्या अशाच होत्या. कोणत्याही मतभेदाला हिंसाचार, आक्रमकता यांनी प्रत्युत्तर देणं, सर्व पातळ्यांवर उच्च-नीचतेची उतरंड पाळणं, इभ्रत, धैर्य, बंधुत्व यांबद्दलच्या चुकीच्या कल्पना, यांचा मला नंतर मनोमन खूप त्रास होऊ लागला. आणखी दोन-चार मित्रही अशाच मन:स्थितीतून जात होते. मनाला होणाऱ्या प्रचंड त्रासामुळे मी वडिलांना सांगितलं, की मला त्या शाळेतून काढून इतर कोणत्याही सामान्य शाळेत घाला.’’
पुढे सामान्य शाळेत माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शिक्षण घेत असताना पारंपरिक, वर्चस्ववादी पुरुषत्वाच्या प्रचलित धारणा तुलनेनं कमी जाणवल्या, तरी त्याबद्दल अश्विनचा विचार सुरूच होता. दिल्ली येथे अकरावी इयत्तेत मानसशास्त्र विषय घेऊन शिकणाऱ्या अश्विनच्या वर्गात एकूण ४३ विद्यार्थ्यांपैकी ४० मुली आणि केवळ ३ मुलगे होते, अशी आठवण तो आवर्जून सांगतो. मुलग्यांनी कला विषय घेणं हे जणू कमीपणाचं, दुय्यम व स्त्रण मानलं जायचं, असं तो म्हणतो. मुंबईत झेविअर्स महाविद्यालयात पदवीपूर्व अभ्यासासाठी आल्यानंतर मात्र त्याला मानव विज्ञान विषयात हवं ते शिकण्यासाठी, चौफेर व्यक्तिमत्त्व विकासासाठी भरपूर संधी मिळू लागल्या. सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये विद्यार्थी संघटनांमार्फत सक्रिय असल्यामुळे त्याला पुरुषपणाच्या वेगवेगळ्या छटा पाहायला, अनुभवायला मिळाल्या.
पदवीचं शिक्षण घेऊन अश्विननं ‘डालबर्ग अ‍ॅडव्हायजर्स’ या देशभरातील १५०० हून अधिक प्रकल्प चालवणाऱ्या स्वयंसेवी व शासकीय संस्थांना मार्गदर्शन करणाऱ्या संस्थेत सल्लागार म्हणून ४ वर्ष काम केलं. ५० टक्के स्त्री कर्मचारी असलेल्या या संस्थेत पाणी, पर्यावरण, आरोग्य, संतती नियमनाच्या साधनांची उपलब्धता, तरुणांचा आर्थिक उत्कर्ष, उद्यमशीलतेतून नोकरीच्या विविध संधींची उपलब्धता यांसारख्या प्रकल्पांवर काम करत असताना अश्विन त्याकडे ‘जेंडर’च्या चष्म्यातून पाहू लागला. आपल्या या कामातील निरीक्षणं तो सांगतो. ‘‘मूल न होण्याबद्दलचे ताण मी अनेक नवविवाहित जोडप्यांमध्ये जवळून पाहिले. संतती नियमनातील पुरुष नसबंदीसंदर्भात असलेल्या गैरसमजुती दूर करून जोडप्यांमध्ये कुटुंब नियोजन व तत्सम अनेक निषिद्ध मानलेल्या विषयांवर खुला संवाद निर्माण करण्यासाठी, निरामय नातेसंबंध रुजवण्यासाठी मी ग्रामीण बिहार व महाराष्ट्रातील साधारण १,२०० नवविवाहित दाम्पत्यांना प्रोत्साहित केलं आहे. दुसऱ्या एका प्रकल्पात तमिळनाडूतील ग्रामीण स्त्रियांच्या स्वयंसेवी गटांना स्मार्टफोन घेण्यासाठी कर्ज दिलं जात होतं; पण फोनचा वापर स्त्रिया काही उपयोगी गोष्ट करण्याऐवजी कुचाळक्या करण्यासाठी, पुरुषांची फसवणूक करण्यासाठी करतात, अशा समजुती पुरुषांमध्ये रूढ होत्या. त्यामुळे फोन घेऊनही स्त्रिया तो प्रत्यक्ष वापरताना कमी दिसल्या. तेव्हा मी संबंधित स्त्रियांच्या गटाशी संवाद करून उत्पन्न वाढवणाऱ्या उद्योगांसाठी (उदा. शिवणकामात नवनवी डिझाईन्स शिकून ती शेअर करण्यासाठी) स्मार्टफोनचा वापर करायला प्रेरित केलं. पुरुषांनीही मग त्याकरिता प्रोत्साहन देताना मी बघितलं. ‘डालबर्ग’मध्ये असताना कामाच्या ठिकाणी लैंगिक छळास प्रतिबंध व लिंगसमभाव यासंदर्भात मी आमच्या आशियाईतील चार कार्यालयांमधील शंभराहून अधिक कर्मचाऱ्यांसाठी कार्यशाळा आयोजित केल्या.’’
ऑगस्ट २०१९ पासून अश्विन ‘ग्लोबल अलायन्स फॉर मास आंत्रप्रेन्युअरशिप’ (गेम) या सामाजिक उद्यमशीलता व्यापक पातळीवर वाढीस लागण्याकरिता असलेल्या संस्थेत उपाध्यक्ष म्हणून कार्यरत आहे. अल्प उत्पन्न गटातील अधिकाधिक स्त्रियांना लघुउद्योगांसाठी सर्व संभाव्य अडथळे दूर करून आर्थिक सहाय्य उपलब्ध करून देण्याबरोबरच स्त्रीजाणिवेविषयक संवेदनशीलता विविध उद्योगांतील कर्मचाऱ्यांमध्ये निर्माण करण्यासाठी, स्त्री उद्योजिकांना वैचारिक देवाणघेवाणीस सुरक्षित अवकाश उपलब्ध करून देण्यासाठी अश्विन विशेष लक्ष देत आहे.
२०२० च्या मे महिन्यात दिल्लीतील ‘बॉइज लॉकर रूम’ प्रकरण उघडकीस आलं होतं. दक्षिण दिल्लीतील उच्चभ्रू वर्गातील काही अकरावी-बारावीत शिकणाऱ्या शालेय मुलांनी ‘इन्स्टाग्राम’वर एक खासगी ग्रुप सुरू के ला होता. त्यात स्त्रीविषयी अवमानकारक विधानं करणं, काही परिचित मुलींची आक्षेपार्ह चित्रं शेअर करणं, त्यांच्यावर बलात्कार करण्याविषयीचा विचार व्यक्त करणं, अशा चर्चा होत असल्याची धक्कादायक माहिती या प्रकरणात पुढे आली होती. या घटनेनं अस्वस्थ होऊन अश्विननं त्याच्या फेसबुक वॉलवर पुरुष मित्रांना उद्देशून एक छोटा व्हिडीओ शेअर केला. बलात्कारामागील मानसिकतेला थेट प्रश्न करून तशी मानसिकता असणाऱ्या आपल्या सर्व परिचितांना उघडं पाडण्याचं व या गंभीर प्रकरणाच्या निमित्तानं पुरुषा-पुरुषांमध्ये संवाद घडावा यासाठीचं आवाहन या व्हिडीओत त्यानं केलं. त्याच्या त्या आवाहनास काही तरुणांनी सकारात्मक प्रतिसाद दिला. मग अश्विननं करोनापश्चात परिस्थिती लक्षात घेता या तरुणांबरोबर अनेक वेबिनार्स, गटचर्चा घेतल्या. स्त्रियांच्या बाबतीतील लिंगभेदाच्या, लैंगिक हिंसेच्या मुद्दय़ांवर खोलात जाऊन चर्चा करून स्त्री-सुरक्षिततेसाठी व्यक्तिगत पातळीवर प्रत्येक जण काय करू शकतो याविषयी त्यांना बोलतं केलं. यानंतर आधी गप्प राहणाऱ्या अश्विनच्या मैत्रिणीही बोलायला पुढे आल्या. लिंगभेद, लैंगिक हिंसाचार व पुरुषत्व या मुद्दय़ांवर पुरुषांना अभिव्यक्त करण्यासाठी मग अश्विननं एक नावीन्यपूर्ण, तारुण्यसुलभ माध्यम निवडलं-
ते म्हणजे ‘पॉडकास्ट’.
भारतात गेल्या दोन वर्षांत पॉडकास्ट या माध्यमानं जम बसवला आहे. पॉडकास्ट मालिकेतील भाग (एपिसोड) आधी रेकॉर्ड करून मग प्रसारित केल्यामुळे कुठलेही भाग केव्हाही व कुठेही ऐकता येतात. प्रतीक शर्मा या ‘बीबीसी वर्ल्ड सव्‍‌र्हिस’मध्ये काम करणाऱ्या वरिष्ठ पत्रकाराला घेऊन त्याच्या ‘मोटर माऊथ मीडिया कंपनी’मार्फत अश्विननं पॉडकास्ट मालिका काढण्याचं ठरवलं. विविध क्षेत्रांतील पुरुषांची मनोगतं ऐकून, पारंपरिक पुरुषी प्रवृत्तींना प्रश्न करून, एकविसाव्या शतकातील आधुनिक पुरुषानं पुरुषपणाच्या नव्या संकल्पना घेऊन वाटचाल करावी, हा उद्देश ठेवून अश्विन व प्रतीक यांची ‘दि न्यू ‘मॅनि’फेस्टो’ ही पॉडकास्ट सीरिज २०२० मध्ये सुरू झाली. आपल्या आगळ्या शैलीनं हे दोघे याद्वारे देशातील व जगभरातील १० लाख श्रोत्यांपर्यंत पोहोचले, त्यांना अंतर्मुख केलं. kmotormouthpods.coml या संकेतस्थळाव्यतिरिक्त अ‍ॅपल, स्पॉटिफाय, गूगल, अ‍ॅमेझॉन, जिओ यांचे म्युझिक अ‍ॅप्स वापरून हे पॉडकास्ट मोफत ऐकता येतात. या पॉडकास्ट मालिकेतील ४ भाग प्रसारित झाले असून इतर भाग टप्प्याटप्प्यानं सादर केले जाणार आहेत. यात आतापर्यंत डेटिंग व पुरुषत्व, नोकरी न करता घरात राहून जबाबदारी सांभाळणाऱ्या पित्याचं मनोगत, कामाच्या ठिकाणी स्त्रियांवर होणारा लैंगिक छळ, करोनापश्चात बदलते स्त्री-पुरुष नातेसंबंध या विषयांचा समावेश होता. ‘युनेस्को’ या जागतिक संस्थेचे दक्षिण आशियाई संचालक एरिक फाल्ट यांचंही मनोगत यात होतं. असंख्य स्त्री श्रोत्यांनी या पॉडकास्टचं स्वागत केलं. पुरुषांकडून त्यास तुलनेनं सकारात्मक प्रतिसाद कमी मिळाला, तरी मिळालेला प्रतिसाद दखल घेण्यासारखा आहे. ‘या पॉडकास्टनं मला स्वत:चं वर्तन तपासण्यासाठी प्रवृत्त केलं. डेटिंगच्या वेळी माझ्या पार्टनरला विश्वासात घेण्यात मी कमी पडलो हे जाणवलं’, ‘लैंगिक छळ म्हणजे नेमकं काय याबद्दल अधिक सुस्पष्टता आली’, ‘आता स्त्री सहकाऱ्यांशी बोलताना, वागताना मी सजग असतो. माझ्या वागण्यानं त्यांच्यापैकी कोणी दुखावणार नाही याची काळजी घेतो’ अशा पुरुष श्रोत्यांच्या प्रतिक्रिया आश्वासक वाटतात.
या पॉडकास्ट उपक्रमानं अश्विनला व्यक्तिगत आयुष्यात नातेसंबंध अधिक सुदृढ करण्यातही मदत झाली. ‘‘आपल्या भावना कुठलाही आडपडदा न ठेवता मोकळेपणानं व्यक्त करण्याकडे मी लक्ष देतो. घरातील निम्मी कामं जबाबदारीनं उचलतो,’’ असं अश्विन सांगतो.
पुरुषांनी पुरुषपणाच्या साचेबद्ध कल्पनांना छेद देत पुरुषत्वाची पुर्नव्याख्या करणं शक्य आहे. मात्र त्यासाठी प्रयत्नांमध्ये सातत्य व चिकाटी असणं क्रमप्राप्त आहे. अश्विनच्या गोष्टीतून त्याचा प्रत्यय सुजाण वाचकांना आलाच असेल.
saharsh267@gmail.com
