Justice Surya Kant: “AI हे वकील आणि न्यायाधीशांची जागा…”, सर्वोच्च न्यायालयाचे न्यायमूर्ती सूर्यकांत यांचे महत्त्वाचे विधान

न्यायमूर्ती सूर्यकांत म्हणाले की, सध्या न्यायपालिका आणि न्यायालयीन प्रशासनात तंत्रज्ञान एक महत्त्वाची शक्ती झाली आहे. न्यायालयीन कामकाजाचा महत्त्वाचा भाग असलेले कागदी कॉरिडोर आता डॅशबोर्डमध्ये बदलले आहे. ज्यामुळे फायलिंग, यादी करणे आणि प्रलंबित प्रकरणांचा मागोवा घेण्यात महत्त्वाची मदत करतात.

‘विधी व्यवसायात तंत्रज्ञानाची मदत – एक जागतिक दृष्टीकोन’, या विषयावर आपल्या भाषणात बोलत असताना न्यायमूर्ती सूर्यकांत म्हणाले, “आपण पुढे जात असताना काही बाबी ठळक करायला हव्यात. तंत्रज्ञान हे नेहमीच एक शक्तीशाली सहकारी म्हणून आपली मदत करेल. पण न्याय हा खोलवर रुजलेला एक मानवी कार्य असेल. आपल्या न्यायदानाचे सूत्र डेटा किंवा अल्गोरिदममध्ये नाही तर विवेक आणि करुणेमध्ये आहे.”

न्यायमूर्ती सूर्यकांत पुढे म्हणाले, न्यायाधीशांची विवेकबुद्धी, वकिलांचा तर्क, पक्षकाराची प्रतिष्ठा आणि प्रत्येक निष्पक्ष खटल्याची चैतन्यमय अशी अनुभूती हे न्यायाच्या तत्त्वाचे जिवंत असल्याचे लक्षण आहे. याचे प्रतिबिंब कोणतीही तंत्रज्ञान उभे करू शकत नाही. आर्टिफिशियल इंटेलिजेंस (Ai) हे संशोधन करण्यास, मसुदे तयार करण्यात किंवा विसंगती लक्षात आणून देण्यास नक्कीच मदत करू शकते. परंतु साक्षीदाराच्या आवाजातील कंप, याचिकेच्या मागे असलेली वेदना आणि निकालाचे नैतिक वजन जोखू शकत नाही.

तंत्रज्ञान मदत करू शकते, आपली जागा घेऊ शकत नाही

तंत्रज्ञान हे वकील आणि न्यायाधीशांना त्यांची पोहोच वाढविण्यासाठी मदत करू शकते. त्यांच्या क्षमता वाढविण्यात उपयोगी ठरू शकते. पण तंत्रज्ञानाला मानवी चेहरा असू शकत नाही, असेही न्यायमूर्ती सूर्यकांत यांनी स्पष्ट केले.

भारतीय न्यायालयांचे डिजिटायजेशन

न्यायिक डिजिटायजेशनची माहिती देताना न्यायमूर्ती सूर्यकांत म्हणाले, व्हर्च्युअल सुनावणी, ई-फायलिंग व्यवस्था आणि ऑनलाइन वाद निवारण प्लॅटफॉर्ममुळे न्याय मिळणे सुलभ होत आहे.

सूर्यकांत यांनी भारतातील सर्वोच्च न्यायालय आणि उच्च न्यायालयाच्या कामकाजाच्या थेट प्रक्षेपणाचा उल्लेख केला. ई-सर्वोच्च न्यायालय अहवाल पोर्टलमधून १३ भारतीय भाषांमध्ये निकालांची मोफत उपलब्धता होते. एआयचा वापर करून ट्रान्सस्क्रिप्शन आणि भाषांतर टूल्स वापरून भारतीय न्यायव्यवस्था अधिक पारदर्शक, कार्यक्षण आणि नागरिक केंद्रीत बनली आहे, असेही ते म्हणाले.

डेटा माहिती देऊ शकतो, परंतु तो वरचढ ठरू शकत नाही

न्यायिक कामात तंत्रज्ञानाच्या अतिरेकी वापराबाबत सावधानतेचा इशारा देताना ते म्हणाले, डेटा आपल्याला निर्णय घेण्यास मदत करू शकतो, पण त्याला कधीही निकाल देण्याच्या प्रक्रियेत वरचढ ठरू देता कामा नये. सार्वजनिक विश्वासाशिवाय कोणतेही नाविन्यपूर्ण उपक्रम वैधता मिळवू शकत नाहीत.

एआय द्वारे प्रदान केलेल्या माहितीमधील चुका किंवा भ्रम कायदेशीर संदर्भात गंभीर परिणाम निर्माण करू शकतात, असा इशाराही त्यांनी दिला.