ऑपरेशन सिंदूर आणि शस्त्रविरामानंतर भारतीय यंत्रणांनी कारवाई करण्यास सुरुवात केली आहे. काही दिवसांपूर्वीच ३३ वर्षीय ज्योती मल्होत्रा या यूट्यूबरला हेरगिरीच्या आरोपाखाली अटक करण्यात आली. यावेळी तिने पाकिस्तानशी नेमका संपर्क कसा साधला हा चर्चेचा विषय ठरत आहे. पहलगाम हल्ल्याआधी तिने त्या ठिकाणाची रेकी केली असल्याच्या पोस्टही सोशल मीडियावर व्हायरल होत होत्या. अशातच ज्योतीने एन्क्रिप्टेड संपर्काचा वापर केल्याची माहिती समोर आली आहे. ज्योतीला हिसारच्या सिव्हिल लाइन्स पोलिसांनी अटक केली आहे. ज्योती मल्होत्रा पाकिस्तानमधील गुप्तचर अधिकाऱ्यांच्या संपर्कात होती आणि राष्ट्रीय सुरक्षेला धोका निर्माण होईल, असे कृत्य तिने केल्याचे समोर आले आहे.
भारतातील यूट्यूबर ज्योती मल्होत्रावर पाकिस्तानी गुप्तचर यंत्रणांना संवेदनशील माहिती पुरविल्याचा आरोप आहे. या प्रकरणी तपास करणाऱ्या अधिकाऱ्यांचा असा दावा आहे की, तिने आयएसआयच्या कार्यकर्त्यांचे फोन नंबर वेगवेगळ्या नावांनी सेव्ह करून ठेवले होते. संपर्क साधण्यासाठी व्हॉट्सअ‍ॅप, टेलिग्राम व स्नॅपचॅटसारख्या एन्क्रिप्टेड प्लॅटफॉर्मचा वापर तिने केला होता, असेही तपासात समोर आले आहे. ज्योतीच्या फोनच्या चौकशीत असे दिसून आले की, ती चार वेळा पाकिस्तानला गेली होती. बालीमध्ये ती एका व्यक्तीसोबत काही दिवस राहिली होती. एन्क्रिप्टेड संपर्क म्हणजे नेमकं काय आणि तिने त्याचा कसा प्रभावीपणे वापर केला हे जाणून घेऊ…
‘एन्क्रिप्टेड कम्युनिकेशन’ कसे काम करते?
एन्क्रिप्टेड कम्युनिकेशन म्हणजे संभाषण एन्कोड करण्याची पद्धत आहे. त्यामध्ये पाठविलेला संदेश हा फक्त पाठविणारा आणि ज्याला संदेश पाठविला आहे याच व्यक्ती समजू शकतात. एन्क्रिप्शन ही एक अशी पद्धत आहे, ज्यामध्ये माहिती गुप्त कोडमध्ये रूपांतरित केली जाते आणि त्यामुळे माहितीचा किंवा त्या संदेशातील शब्दांचा खरा अर्थ लपवला जातो. व्हॉट्सअ‍ॅप, टेलिग्रामसारखे अ‍ॅप्स एंड-टू-एंड एन्क्रिप्शन देतात. त्यामुळे संदेश ट्रान्झिटमध्ये वाचले जाऊ शकत नाही याची खात्री होते. ज्योती मल्होत्राने अशा प्लॅटफॉर्मचा वापर भारतीय लष्करी तळांबाबत, तसेच इतर संवेदनशील माहिती आयएसआयच्या अधिकाऱ्यांना पाठविण्यासाठी केल्याचा आरोप आहे. ओळख लपविण्यासाठी तिने एन्क्रिप्टेड चॅट्सचाही वापर केल्याचे म्हटले जाते.
एंड-टू-एंड एन्क्रिप्शन पाठविणाऱ्याच्या डिव्हाइसवर संदेश एन्क्रिप्ट करते आणि तो संदेश फक्त ज्याला संदेश पाठवला आहे, त्याच्या डिव्हाइसवर डिक्रिप्ट केला जातो. ज्योती आणि आयएसआय एजंट्सनी त्यांची ओळख आणि ठिकाणे लपविण्यासाठी व्हीपीएन आणि डार्क वेबवर रजिस्टर करून ही पद्धत वापरल्याचे सांगितले जाते. एन्क्रिप्टेड कम्युनिकेशनमध्ये केवळ मजकूरच नाही, तर फोटो, व्हिडिी आणि इतर माहितीचाही समावेश असू शकतो. ट्रॅकिंग करता येऊ नये यासाठी बनावट ईमेल अकाउंट्स, फोन नंबर व सोशल मीडिया प्रोफाइलचा वापर केला जातो.
एंड-टू-एंड एन्क्रिप्शन ब्रेक करणे किती कठीण?
एंड-टू-एंड एन्क्रिप्शन अत्यंत सुरक्षित असते. योग्य डिक्रिप्शन की शिवाय ते सहजपणे ब्रेक करता येत नाही. त्यामुळे गुप्तचर यंत्रणांना हे संदेश इंटरसेप्ट करणं किंवा डिकोड करणे आव्हानात्मक ठरते. ज्योतीने व्हॉट्सअ‍ॅप आणि टेलिग्रामसारख्या साधारणपणे वापरल्या जाणाऱ्या अ‍ॅप्सवरून सर्व संपर्क केल्याची माहिती आहे. प्लॅटफॉर्मच्या लोकप्रियतेमुळे तिच्या हालचाली ट्रॅक करणे अवघड झाल्याचेही स्पष्ट झाले. अहवालानुसार, तिने आणि आयएसआयच्या कार्यकर्त्यांनी त्यांची खरी ओळख लपविण्यासाठी बनावट नावे, नंबर आणि फेक प्रोफाइल्स वापरले.
ज्योती मल्होत्रा कशी पकडली गेली?
एन्क्रिप्टेड प्लॅटफॉर्म अत्यंत सुरक्षित असतात. त्याचा वापर करणाऱ्या व्यक्तींना त्यांच्या ठरावीक हालचालींवरून ट्रॅक केले जाऊ शकते. गुप्तचर यंत्रणा अनेकदा संबंधित संशयितांच्या डेटावरून म्हणजेच कॉल, ठिकाणे व संपर्क यावरून निरीक्षण करतात. तसेच संशयास्पद हालचाली शोधण्यासाठी प्रवास रेकॉर्ड आणि त्यांच्याशी संबंधित इतर गोष्टींचे विश्लेषण करतात.
ज्योतीचा वारंवार आंतरराष्ट्रीय प्रवास त असे. २०२३ मध्ये ती पाकिस्तानला गेली होती. तसेच आयएसआयशी संबंधित व्यक्तींशी तिचा संपर्क असल्यामुळे याबाबतचा संशय आणखी वाढला. या संशयांमुळे तिच्यावर पाळत ठेवली गेली आणि अखेर तिला अटक करण्यात आली. तिचा सोशल मीडियावरील वावरही लक्षणीय होता. तिच्या यूट्यूब चॅनेल, ‘ट्रॅव्हल विथ जो’ ३.७७ लाख सबस्क्रायबर्स आहेत. तिच्या इन्स्टाग्राम अकाउंटवर १.३३ लाख फॉलोअर्स आहेत. अधिकाऱ्यांनी अशी खात्रीशीर माहिती मिळवली की, दिल्लीतील पाकिस्तान उच्चायुक्तालयातील एका पाकिस्तानी कर्मचाऱ्याशी तिचे संबंध होते. १३ मे रोजी भारताने कथित हेरगिरीसंदर्भात या अधिकाऱ्याला हद्दपारही केले होते.
दरम्यान, ओडिशा पोलिसांनी पुरी इथल्या एका यूट्यूबरशी तिच्या संभाव्य संपर्क आणि संबंधांबद्दल स्वतंत्र चौकशी सुरू केली आहे. पुरीचे पोलीस निरीक्षक विनीत अग्रवाल यांनी दिलेल्या माहितीनुसार, ज्योती सप्टेंबर २०२४ मध्ये ओडिशाला गेली होती आणि तिथे प्रवासादरम्यान एका स्थानिक कंटेंट क्रिएटरला ती भेटली होती. मुंबई विमानतळावर शनिवारी १७ मे रोजी इसिसच्या दोन संशयित स्लीपर सेल्सच्या सदस्यांना अटक करण्यात आली. तसेच हरियाणामधून पाकिस्तानसाठी हेरगिरी करणाऱ्या सहा लोकांना ताब्यात घेण्यात आले. ज्योतीही त्यापैकीच एक होती.
