चीनची इराणला गुप्तपणे मदत? कारण काय? इस्रायल-इराण युद्धात चीनच्या मध्यस्थीचा काय परिणाम होणार?

इराणला चीनची मदत

चीनमधील तीन विमाने गेल्या तीन दिवसांत इराणला पाठविण्यात आली आहेत. ही सर्व बोईंग ७४७ विमाने आहेत. पहिले विमान शनिवारी म्हणजेच इस्रायलने इराणवर हल्ला केल्यानंतर दुसऱ्या दिवशी रवाना झाले. दुसरे विमान रविवारी इराणला पोहोचले आणि तिसरे विमान सोमवारी इराणला रवाना झाले. अशा स्वरूपाच्या बोईंग ७४७ विमानांचा वापर अनेकदा जड लष्करी उपकरणे वाहून नेण्यासाठी केला जातो. उत्तर चीनच्या पश्चिमेला असणाऱ्या कझाकस्तान, उझबेकिस्तान व तुर्कमेनिस्तानमार्गे ही विमाने इराणमध्ये आली. तिन्ही विमाने लक्झेंबर्गला उतरली.

विमानांचा प्रकार आणि उड्डाण पद्धतींमुळे अनेकांनी अशी शक्यता वर्तवली आहे की, चीन इराणच्या मदतीसाठी ही विमाने पाठवीत आहे. मध्य पूर्व आणि उत्तर आफ्रिकेशी चीनच्या संबंधांमध्ये तज्ज्ञ असलेल्या एक्सेटर विद्यापीठातील व्याख्याता अँड्रिया घिसेली यांनी ‘द गार्डियन’ला सांगितले की, चीन इराणला मदत करण्यासाठी काहीतरी करेल, अशी शक्यता आहे आणि त्यामुळे ही विमाने चर्चेचा विषय ठरत आहेत.

चीन इराणला का मदत करत आहे?

• चीन आणि इराण हे दोन्ही देश धोरणात्मक भागीदार आहेत.
• मुख्य म्हणजे दोन्ही देश अमेरिकेच्या नेतृत्वाखालील पाश्चात्त्य व्यवस्थेच्या विरोधात आहेत.
• चीनकडून वापरण्यात येत असलेल्या ऊर्जेचा बराचसा भाग इराणकडून पुरवला जातो.
• दररोज सुमारे दोन दशलक्ष बॅरल तेल चीनला पुरवले जाते.
• इराण देशातील तेलाच्या एकूण तेल निर्यातीपैकी ९० टक्क्यांहून अधिक तेल चीनला पाठविण्यात येते.

त्यामुळे चीन इराणकडून मिळणाऱ्या स्वस्त तेलावर अवलंबून असल्याचे म्हटले जाते. इराणला पश्चिमेकडून करण्यात आलेल्या तेलबंदीचा सामना करावा लागत असल्याने त्यांना स्वस्त किमतीत तेल विकण्याशिवाय पर्याय नाही. इराणचे बरेच तेल शेडोंग प्रदेशातील लहान चिनी रिफायनरीज ‘टीपॉट’द्वारे खरेदी केले जाते. या लहान रिफायनरीज २०२२ पासून तेल खरेदी करीत आहेत. इराण चीनला प्रति बॅरल सुमारे दोन डॉलर्सच्या सवलतीने तेल विकते. २०२३ मध्ये ११ डॉलर्स आणि २०२४ मध्ये चार डॉलर्सच्या सवलतीने तेलाची विक्री करण्यात येत होती. चीनदेखील डॉलर्सऐवजी युआनमध्ये तेलावर खर्च करतो. त्यामुळेच इराण चिनी वस्तूंवर पैसे खर्च करतो.

खार्ग बेटावर इस्रायलने हल्ला केला आहे. या बेटावर इराणच्या बहुतेक कच्च्या तेलाचे टँकर लोड केले जातात. या बेटावर हल्ला केल्यास थेट चीनवर परिणाम होणार. मात्र, इराणच्या कच्च्या तेल शुद्धीकरण कारखान्यांना अद्याप लक्ष्य केले गेलेले नाही. असे असले तरी इस्रायलने हवाई हल्ले सुरू केल्यापासून तेलाच्या किमती वाढल्या आहेत. “इराणचा पराभव हा एक मोठा धक्का असेल आणि त्यामुळे मध्य पूर्वेत बरीच अस्थिरता निर्माण होईल. त्यामुळे चीनचे आर्थिक आणि ऊर्जा हितसंबंध कमकुवत होतील.

चीनकडून यापूर्वीही इराणला केला गेला क्षेपणास्त्र साहित्याचा पुरवठा

चीनने इराणला मदत करण्याची ही पहिलीच वेळ नाही. चीनने यापूर्वी इराणला हजारो टन बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र साहित्य पुरवले होते. मंगळवारी चीनचे राष्ट्राध्यक्ष शी जिनपिंग म्हणाले की, चीन पश्चिम आशियातील संघर्षाबद्दल चिंतेत आहे. कझाकस्तानची राजधानी अस्ताना येथे झालेल्या शिखर परिषदेच्या बाजूला बोलताना शी म्हणाले, “दोन्ही बाजूंनी शक्य तितक्या लवकर संघर्ष कमी करण्यासाठी आणि परिस्थिती आणखी बिघडू नये यावर काम करावे.” तज्ज्ञांचे मत आहे, “चीनकडून इराणला शस्त्रे पाठविली जाण्याची शक्यता कमी आहे.” मात्र, परिस्थितीवर बारकाईने लक्ष ठेवले पाहिजे, असेही ते म्हणाले.

अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी इराणकडे बिनशर्त आत्मसमर्पणाची मागणी केली आहे आणि इराणवर हल्ला करण्याच्या योजनांना हिरवा कंदील दाखवला आहे. त्यामुळे तणाव वाढण्याची शक्यता आहे. इराणचे सर्वोच्च नेते अयातुल्ला अली खामेनी यांनी बुधवारी सांगितले की, त्यांचा देश कधीही आत्मसमर्पण करणार नाही. ते म्हणाले, “अमेरिकन लोकांना हे कळू द्या की, इराणी राष्ट्र शरणागती पत्करणारे नाही आणि अमेरिकेच्या कोणत्याही लष्करी हस्तक्षेपामुळे कधीही भरून न निघणारे नुकसान होईल.”