विश्लेषण: पद्म पुरस्कार विजेत्यांची निवड कशी होते? हा पुरस्कार नाकारणारे चार भारतीय कोण होते?

पद्म पुरस्कारांचा इतिहास

भारताचे सर्वोच्च नागरी सन्मान म्हणून भारतरत्न आणि पद्मविभूषण हे दोन पुरस्कार १९५४ मध्ये प्रथम घोषित करण्यात आले. पद्म विभूषण पुरस्काराचे तीन वर्ग आहेत ज्यांना १९५५ मध्ये पद्मविभूषण (पहिला वर्ग), पद्मभूषण (द्वितीय वर्ग) आणि पद्मश्री (तृतीय वर्ग) असे नाव देण्यात आले.

भारतरत्न हा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार असून आजपर्यंत केवळ ४५ भारतरत्नांनाच पद्म पुरस्कार प्रदान केले जातात. १९७८- १९७९ आणि १९९३ -१९९७ मधील अपवाद वगळता, दरवर्षी प्रजासत्ताक दिनाच्या पूर्वसंध्येला पुरस्कार प्राप्तकर्त्यांची नावे जाहीर केली जातात.

सामान्यतः, एका वर्षात १२० पेक्षा जास्त पुरस्कार दिले जात नाहीत, परंतु यामध्ये मरणोत्तर पुरस्कार किंवा अनिवासी भारतीय आणि परदेशी नागरिक यांना दिले जाणारे पुरस्कार समाविष्ट नाहीत. हा पुरस्कार सामान्यतः मरणोत्तर बहाल केला जात नसला तरी सरकार अपवादात्मक परिस्थितीत मरणोत्तर सत्काराचा विचार करू शकते.

१९५४ मध्ये पहिल्यांदा शास्त्रज्ञ सत्येंद्र नाथ बोस, कलाकार नंदलाल बोस, शिक्षणतज्ञ आणि राजकारणी झाकीर हुसेन, सामाजिक कार्यकर्ते व राजकारणी बाळासाहेब गंगाधर खेर, शैक्षणिक तज्ज्ञ व्ही.के. कृष्ण मेनन यांना पद्मविभूषण पुरस्काराने गौरवण्यात आले होते. भूतानचे राजे जिग्मे दोरजी वांगचुक हे पहिले-पद्मविभूषण पुरस्कार विजेते परदेशी नागरिक होते.

पद्म पुरस्कारांचे स्वरूप कसे असते?

भारताचे राष्ट्रपती, राष्ट्रपती भवनात पुरस्कार प्रदान करतात. पुरस्कार विजेत्यांना कोणतेही रोख पारितोषिक मिळत नाही परंतु राष्ट्रपतींच्या स्वाक्षरीचे प्रमाणपत्र आणि पदक दिले जाते. पुरस्कार विजेते हे पदक सार्वजनिक आणि सरकारी समारंभात घालू शकतात. मात्र पद्म पुरस्कार हे शीर्षक म्हणून प्रदान केलेले नाहीत आणि पुरस्कार विजेत्यांनी त्यांच्या नावास उपसर्ग किंवा प्रत्यय म्हणून त्यांचा वापर करता येत नाही.

पद्म पुरस्कारप्राप्त व्यक्तीला उच्च पुरस्कार दिला जाऊ शकतो (म्हणजेच पद्मश्री पुरस्कारप्राप्त व्यक्तीला पद्मभूषण किंवा विभूषण मिळू शकतो).असे पद्मश्री पुरस्कार प्रदान केल्याच्या पाच वर्षानंतरच होऊ शकते.

हे ही वाचा<< विश्लेषण: प्रजासत्ताक दिनाचा चित्ररथ नेमकं कोण घडवतं? महाराष्ट्राची यंदाची थीम नेमकी काय असणार?

पद्मश्री पुरस्कार कोणत्या क्षेत्रासाठी दिले जातात?

कला, सामाजिक कार्य, सार्वजनिक व्यवहार, विज्ञान आणि अभियांत्रिकी, व्यापार आणि उद्योग, औषध, साहित्य आणि शिक्षण, नागरी सेवा आणि क्रीडा या काही निवडक श्रेणींमध्ये पुरस्कार दिले जातात. भारतीय संस्कृतीचा प्रसार, मानवी हक्कांचे संरक्षण, वन्यजीव संरक्षण आदींसाठीही पुरस्कार दिले जातात.

पद्म पुरस्कारांसाठी पात्रता निकष

वंश, व्यवसाय, पद किंवा लिंग असा भेद न करता सर्व व्यक्ती या पुरस्कारांसाठी पात्र आहेत. तथापि, डॉक्टर आणि शास्त्रज्ञ वगळता सरकारी कर्मचारी या पुरस्कारांसाठी पात्र नाहीत.पद्म पुरस्कार निवड निकषांनुसार, हा पुरस्कार केवळ ‘दीर्घ सेवेसाठी’ नसून ‘विशेष सेवा’ साठी दिला जातो.

पद्म पुरस्कारांसाठी निवड प्रक्रिया

भारतातील कोणताही नागरिक पद्म पुरस्कारांसाठी अन्य व्यक्तीस नामनिर्देशित करू शकतो. एखादी व्यक्ती स्वतःचे नामनिर्देशन देखील करू शकते. सर्व नामांकन ऑनलाइन केले जातात. नामनिर्देशित व्यक्ती किंवा संस्थेच्या तपशीलांसह एक फॉर्म भरला जाईल. नामांकन विचारात घेण्यासाठी संभाव्य पुरस्कारप्राप्त व्यक्तीने केलेल्या कामाचा तपशील देणारा ८०० शब्दांचा निबंध देखील लिहावा जातो.

सरकार दरवर्षी १ मे ते १५ सप्टेंबर दरम्यान नामांकनांसाठी पद्म पुरस्कार पोर्टल सुरु होते. तसेच विविध राज्य सरकारे, राज्यपाल, केंद्रशासित प्रदेश, केंद्रीय मंत्रालये आणि विविध विभागांना नामांकन पाठवण्यासाठी पत्र लिहिते.गृह मंत्रालयानुसार, निवडीसाठी कोणतेही कठोर निकष किंवा फॉर्म्युला देखील नाही. तथापि, एखाद्या व्यक्तीचे काम हे मुख्य निकष आहे.

पद्म पुरस्कारांसाठी प्राप्त झालेली सर्व नामांकने दरवर्षी पंतप्रधानांनी स्थापन केलेल्या पद्म पुरस्कार समितीसमोर ठेवली जातात. पद्म पुरस्कार समितीचे अध्यक्ष कॅबिनेट सचिव असतात आणि त्यात गृह सचिव, राष्ट्रपतींचे सचिव आणि चार ते सहा प्रतिष्ठित व्यक्ती सदस्य म्हणून असतात. समितीच्या शिफारशी पंतप्रधान आणि राष्ट्रपती यांच्याकडे मंजुरीसाठी सादर केल्या जातात.

२०२२ मध्ये सूत्रांनी इंडियन एक्सप्रेसला सांगितले की एकदा प्राथमिक निवड झाल्यानंतर, निवडलेल्या पुरस्कार विजेत्यांच्या पूर्ववृत्तांची केंद्रीय एजन्सींच्या सेवा वापरून पडताळणी केली जाते जेणेकरून त्यांच्याबद्दल कोणतीही अनुचित घटना नोंदवली गेली नाही किंवा रेकॉर्डवर आली नाही. यानंतर अंतिम यादी तयार करून जाहीर केली जाते.

पद्म पुरस्कार कुणी नाकारले आहेत?

पुरस्कारप्राप्त व्यक्तीकडून स्पष्ट संमती मागितली जात नसली तरी, अंतिम यादी जाहीर होण्यापूर्वी, त्यांना गृह मंत्रालयाकडून माहिती दिली जाते. जर त्यांनी पुरस्कार स्वीकारण्यास नकार दिला तर त्यांचे नाव यादीतून वगळले जाते.

• इतिहासकार रोमिला थापर यांनी १९९२ मध्ये आणि नंतर पुन्हा २००५ मध्ये दोनदा पद्मभूषण पुरस्कार स्वीकारण्यास नकार दिला होता. थापर यांनी त्या “शैक्षणिक संस्था किंवा आपल्या व्यावसायिक कार्याशी संबंधित असलेल्या संस्थांकडून” पुरस्कार स्वीकारतील असे सांगितले होते.
• केरळचे माजी मुख्यमंत्री आणि भारताच्या कम्युनिस्ट चळवळीचे प्रमुख ई.एम.एस. नंबूद्रीपाद यांनी १९९२ मध्ये असा सन्मान स्वीकारणे त्यांच्या स्वभावाविरुद्ध असल्याचे सांगत पुरस्कार नाकारला होता.
• स्वामी रंगनाथनंद यांनी २००० मध्ये हा पुरस्कार नाकारला होता. रामकृष्ण मिशन या संस्थेला न देता, हा पुरस्कार त्यांना वैयक्तिक प्रदान करण्यात आला होता.
• दरम्यान, पुरस्कार परत केल्याची काही उदाहरणे देखील आहेत. अलीकडेच, पंजाबचे माजी मुख्यमंत्री प्रकाशसिंग बादल यांनी राज्यातील संतप्त शेतकऱ्यांच्या निषेधाच्या पार्श्वभूमीवर २०२० मध्ये त्यांचे पद्मविभूषण परत केले.

हे ही वाचा<< विश्लेषण: गूगल १२ हजार जणांना नोकरीवरून काढणार; कर्मचाऱ्यांना किती भरपाई देणार?

पद्म पुरस्कार रद्द केला जाऊ शकतो का?

अत्यंत दुर्मिळ परिस्थितीत, भारताचे राष्ट्रपती एखाद्याचा पद्म पुरस्कार रद्द/रद्द करू शकतात. नुकतेच पदकविजेता कुस्तीपटू आणि पद्मश्री पुरस्कार विजेते सुशील कुमार यांना खुनाच्या गुन्ह्यात अडकवल्यानंतर हा निर्णय घेण्यात आला होता.