दोन किलोमीटर बर्फाच्या चादरीखाली सापडली रहस्यमयी नदी; वैज्ञानिकही अवाक, नव्या संशोधनाचे महत्त्व काय?

ही नदी तीन कोटी वर्षांहून अधिक काळ जुनी असल्याचे सांगितले जात आहे. एक कोटी चौरस किलोमीटरपेक्षा जास्त रुंदीच्या या बर्फाळ प्रदेशात अनेक काळापासून ही नदी लपून असल्याचे वैज्ञानिकांचे सांगणे आहे. वैज्ञानिकांनी या नदीचा शोध नक्की कसा लावला? या नव्या संशोधनाचे महत्त्व काय? त्याविषयी जाणून घेऊयात.

नदीचा शोध नक्की कसा लागला?

• डरहम विद्यापीठातील स्टीवर्ट जेमिसन यांच्या नेतृत्वाखालील एका पथकाने कॅनेडियन उपग्रह प्रणाली असणाऱ्या ‘RADARSAT’च्या मदतीने हा शोध लावला आहे.
• या तंत्रज्ञानाच्या मदतीनेच त्यांना बर्फाच्या पृष्ठभागावरील लहान स्वरूपाचे बदल ओळखण्यात मदत झाली आणि त्यामुळे बर्फाच्या खाली दडलेल्या या ठिकाणाचा शोध लागला.
• या शोधात वैज्ञानिकांना नदीद्वारे कोरला गेलेला भूभाग सापडला आहे.
• हा भूभाग जवळजवळ दोन किलोमीटर बर्फाच्या चादरीखाली बंद होता, असे वैज्ञानिकांचे सांगणे आहे.
• ब्राइटर साइड न्यूजला जेमिसन यांनी सांगितले की, हा शोध टाइम कॅप्सूलच्या शोधासारखा आहे.

हा भूभाग बर्फाच्या जाड चादरीखाली संरक्षित होता, असे त्यांनी सांगितले. ही नदी इथे हिमनदी असण्यापूर्वीपासून आहे. याचाच अर्थ जेव्हा अंटार्क्टिका हा बर्फाळ प्रदेश नव्हता, तेव्हापासून ही नदी अस्तित्वात आहे. त्यावेळी, अंटार्क्टिका हा खंड गोंडवाना या महाखंडाचा भाग होता. या महाखंडात आफ्रिका, दक्षिण अमेरिका आणि ऑस्ट्रेलियाचाही समावेश होता. त्यावेळी अंटार्क्टिकामध्ये बर्फाऐवजी वाहत्या नद्या, जंगल आणि डायनासोरचे अस्तित्व होते. सुमारे दोन कोटी वर्षांपूर्वी या प्रदेशात हिमनद्या तयार झाल्या आणि परिस्थिती बदलली. त्यावेळी बर्फाच्या थराखाली हा प्रदेशदेखील लुप्त झाला, असे वैज्ञानिक सांगतात.

अंटार्क्टिकाचा गोंडवाना ते हिमनदीपर्यंतचा प्रवास

सुमारे ३४ दशलक्ष वर्षांपूर्वी इओसीनकडून ऑलिगोसीनकडे रुपांतरणादरम्यान पूर्व अंटार्क्टिक बर्फाचा थर (ईस्ट अंटार्क्टिक आईस शीट) तयार होण्यास सुरुवात झाली. त्यावेळी जागतिक तापमानात घट झाली आणि कार्बन डाय ऑक्साइडची पातळी मर्यादेपेक्षा खाली गेली. गॅम्बुर्त्सेव्ह सबग्लेशियल पर्वत आणि ट्रान्सअंटार्क्टिक पर्वत यांसारखे उंच प्रदेश वाढत्या बर्फाच्या वस्तुमानाचे केंद्रक ठरले. लाखो वर्षांपासून हे पर्वत हिमनदीत विस्तारत गेले आणि अखेर बर्फाच्या थरात मिसळले. सुमारे १७ ते १४ दशलक्ष वर्षांपूर्वी, मायोसीन काळात हवामानातील बदलांमुळे बर्फाचा थर विस्तारत गेला. सागरी गाळाच्या काही पुराव्याच्या संशोधनातून असे दिसून येते की, उष्ण कालखंडात म्हणजेच मध्य-प्लिओसीनच्या काळात आणि प्लेइस्टोसीनच्या आंतरहिमयुगीन काळात हवामानात अनेक बदल झाले. त्याचा परिणाम या प्रदेशावर झाला.

या शोधात तंत्रज्ञानाची भूमिका काय?

RADARSAT उपग्रह प्रणालीचा वापर करून वैज्ञानिकांनी बर्फाच्या पृष्ठभागात काही सूक्ष्म बदल पाहिले. या संकेतांमुळेच या लपलेल्या भूभागाचा शोध घेण्यास मदत झाली. वैज्ञानिकांनी खालील जमिनीचा अभ्यास करण्यासाठी रेडिओ-इको साउंडिंग (RES) आणि संगणक मॉडेल्सचा वापर केला. त्यांच्या शोधांमध्ये एक भूभाग दिसून आला आणि हा भूभाग आधुनिक बर्फाच्या प्रवाहाच्या नमुन्यांशी जुळणारा नव्हता, त्यामुळेच ही नदी खूप आधी तयार झाली असल्याचे सिद्ध झाले. हा प्राचीन भूभाग नैसर्गिक बदलांनी विघटित झाला हे तपासण्यासाठी वैज्ञानिकांनी फ्लेक्सुरल मॉडेलिंगचा वापर केला.

हा शोध महत्त्वाचा का?

या भूभागाचे वातावरण समजून घेतल्याने वैज्ञानिकांना ईस्ट अंटार्क्टिक आईस शीट आपल्या तापमानवाढीच्या जगात कशी राहील, याचा अंदाज लावण्यास मदत होते. नेचर कम्युनिकेशन्समध्ये प्रकाशित झालेल्या अभ्यासात जेमिसन यांच्या टीमने हवामान विज्ञानासाठी हा शोध महत्त्वाचा असल्याचे सांगितले. या शोधामुळे पृथ्वीचा भूतकाळ, वर्तमान आणि भविष्यकाळसंबंधित मोठी माहिती मिळू शकते. या भूप्रदेशाचे रहस्ये उलगडून भविष्यातील हवामान आव्हानांना तोंड देण्यासाठी आपण तयार राहू शकतो. तसेच, नाजूक परिसंस्थांचे संरक्षण करण्यास मदत करू शकतो, असे वैज्ञानिकांनी नमूद केले.

बर्फाची चादर वितळण्याचा परिणाम काय?

जमिनीवर पसरलेला मोठ्या प्रमाणातील हिमनदीच्या स्वरूपातील बर्फ ‘बर्फाची चादर’ असल्याचे ओळखले जाते. जगात आता दोन ठिकाणी बर्फाची चादर आहे. एक ग्रीनलँडमध्ये आणि दुसरी अंटार्क्टिका खंडात. या दोन्ही ठिकाणी एकत्रितपणे पृथ्वीवरील सर्व गोड्या पाण्यापैकी सुमारे दोन तृतीयांश पाणी आहे. हवामान बदलामुळे ही चादर वितळत असल्याचे सांगितले जात आहे. परिणामी समुद्राच्या पातळीत वाढ झाल्याने किनाऱ्यालगत असणाऱ्या प्रदेशांना याचा परिणाम भोगावा लागू शकतो. त्यामुळे भविष्यकालिन धोके टाळण्यासाठीदेखील हा शोध महत्त्वाचा मानला जात आहे.