Power Nap: दुपारच्या वेळी अनेकांना झोप अनावर होते, ज्यामुळे कामाकडेही दुर्लक्ष होतं. अशा वेळी काही जण अर्ध्या तासासाठी डोळे बंद करून वामकुक्षी घेतात. पण, त्यामुळे त्या दिवशी रात्री लवकर झोप लागत नाही. दुपारच्या अर्ध्या तासाच्या झोपेमुळे कित्येकांना रात्री उशिरापर्यंत जागे राहावे लागते.
सतर्कता वाढवण्यासाठी, मनःस्थिती सुधारण्यासाठी, स्मरणशक्ती मजबूत करण्यासाठी व उत्पादकता सुधारण्यासाठी काही वेळ डुलकी घेणे खूप फायदेशीर मानले जाते. परंतु, ही दुपारची डुलकी काहींसाठी रात्रीची झोप खराब करू शकते. खरं तर, डुलकी घेणे ही दुधारी तलवार आहे. झोप योग्य रीत्या घेतली, तर मेंदूला रिचार्ज करण्याचा, एकाग्रता सुधारण्याचा आणि मानसिक व शारीरिक आरोग्याला आधार देण्याचा तो एक शक्तिशाली मार्ग आहे. पण, याच बाबीचा चुकीच्या रीतीने वापर केल्यास तुम्हाला ती थकवा, दिशाहीन करण्यास आणि नंतर पुन्हा झोप येणे त्रासदायक ठरू शकते.
बहुतेक लोकांना दुपारी साधारणपणे दुपारी १ ते ४ च्या दरम्यान झोपावेसे वाटते. हे केवळ जेवणामुळेच होत नाही, तर त्यामागे आपली अंतर्गत सर्कॅडियन लय, दिवसभराचे जागरण आणि थकवा यावर आपले हे दिनचक्र तयार होते. दुपारची शांतता या लयीचा एक भाग आहे आणि म्हणूनच त्या वेळी बरेच लोक झोपतात.
अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की, या काळातील एक छोटीशी डुलकी आदर्शपणे रात्रीच्या झोपेत व्यत्यय न आणता थकवा कमी करण्यास, सतर्कता वाढविण्यास व संज्ञानात्मक कार्य सुधारण्यास मदत करू शकते. ही ‘पॉवर नॅप्स’ मेंदूला गाढ झोपेत न जाता विश्रांती घेण्यास अनुमती देतात. परंतु, यात एक अडचण आहे आणि ती म्हणजे जास्त वेळ झोपल्याने जागे होताना पूर्वीपेक्षा जास्त वाईट वाटू शकते.
एकदा ३० मिनिटांपेक्षा जास्त वेळ झोप लागली की, मेंदू मंद गतीच्या झोपेत बदलतो, ज्यामुळे जागे होणे खूप कठीण होते. अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की, गाढ झोपेतून जागे झाल्यामुळे लोकांना एक तासापर्यंत आळस वाटू शकतो. उदाहरणार्थ, जर ते सुरक्षिततेसाठी महत्त्वाची कामे करण्याचा, महत्त्वाचे निर्णय घेण्याचा किंवा यंत्रसामग्री चालवण्याचा प्रयत्न करीत असतील, तर त्याचे गंभीर परिणाम होऊ शकतात आणि जर दिवसा खूप उशिरा झोप घेतली, तर रात्री झोप लागण्यात समस्या निर्माण होऊ शकते.
जेव्हा झोप घेणे आवश्यक असते
काहींसाठी, झोप घेणे आवश्यक आहे. शिफ्टमध्ये काम करणाऱ्यांना अनियमित वेळापत्रकामुळे अनेकदा झोपेचा त्रास होतो आणि रात्रीच्या शिफ्टपूर्वी योग्य वेळी झोप घेतल्याने जागरूकता वाढते आणि चुका व अपघातांचा धोका कमी होतो. त्याचप्रमाणे जे लोक नियमितपणे रात्री पुरेशी झोप मिळविण्यासाठी संघर्ष करतात, अशा लोकांना काम, पालकत्व यांमुळे त्यांना झोपेच्या नुकसानीची भरपाई करण्यासाठी अतिरिक्त तासांची झोप घेतल्याने फायदा होऊ शकतो. तरीही, रात्रीची झोप सुधारण्याऐवजी झोपेवर अवलंबून राहणे हा शाश्वत उपाय नसून अल्पकालीन उपाय आहे. दीर्घकालीन निद्रानाश असलेल्या लोकांना अनेकदा दिवसाची झोप पूर्णपणे टाळण्याचा सल्ला दिला जातो. कारण- दिवसाची झोप रात्री झोपण्याची त्यांची इच्छा कमी करू शकते.
काही ठिकाणी कामाची कामगिरी वाढविण्यासाठी स्ट्रॅटेजिक डुलकीचा वापर करतात. खेळाडू त्यांच्या प्रशिक्षण वेळापत्रकात डुलकीचा समावेश करतात; जेणेकरून स्नायूंची पुनर्प्राप्ती जलद होते आणि प्रतिक्रिया वेळ आणि सहनशक्ती यासारख्या क्रीडा-संबंधित पॅरामीटर्समध्ये सुधारणा होते. संशोधनात असेही दिसून आले आहे की, आरोग्य सेवा कर्मचारी आणि विमान कर्मचाऱ्यांसारख्या उच्च-केंद्रित नोकऱ्यांमध्ये असलेल्या लोकांना एकाग्रता राखण्यासाठी आणि थकवा कमी करण्यासाठी थोड्या वेळाच्या नियोजित डुलकीचा फायदा होतो. नासाच्या मते, २६ मिनिटांची डुलकी लांब पल्ल्याच्या विमान ऑपरेशनल कर्मचाऱ्यांची कामगिरी ३४% आणि सतर्कता ५४% ने सुधारू शकते.
प्रभावीपणे झोपण्यासाठी, वेळ आणि वातावरण महत्त्वाचे आहे. १० ते २० मिनिटांच्या दरम्यान झोप घेतल्याने चक्कर येणे टाळता येते. आदर्श वेळ म्हणजे दुपारी २ वाजण्यापूर्वी – खूप उशिरा झोपल्याने शरीराचे नैसर्गिक झोपेचे वेळापत्रक मागे पडू शकते.
