मूतखडा होण्याची कारणे व त्यावरील उपचार

बऱ्याच वेळा मूतखडे हे कोणत्याही त्रासाशिवाय रुग्णांच्या मूत्रसंस्थेत राहातात. काही वेळा ते खूप दु:ख देतात. उदा. खूप मोठा ट्रिपल फॉस्फेटचा मूतखडा मूत्रपिंडात कोणत्याही त्रासाविना अनेक वर्षं राहतो. याउलट एखादा ऑग्झलेटचा काटेरी खडा मूत्रपिंडातून खाली घरंगळताना अतितीव्र वेदना देतो व रुग्ण गडबडून लोळू लागतो. मूतखड्याचे निदान सोनोग्राफीच्या तपासणीमुळे करणे शक्य झाले आहे. सोनोग्राफीमुळे मूतखड्याचा आकार, मूतखडा कोठे आहे तसेच मूतखडा किती मोठा आहे हे कळू शकते. बऱ्याच वेळा लहान असणारा मूतखडा लघवीला अडथळा आणत असेल तर तो त्रासदायक ठरू शकतो.

रुग्णाच्या मूत्रपिंडाचे कार्य जाणून घेण्यासाठी कोणतेही ऑपरेशन करण्याअगोदर आव्हीपी हा तपास करण्याची पूर्वी प्रथा होती. मूत्रपिंड किंवा किडनी कार्यरत आहे किंवा कसे याचे ज्ञान बऱ्याच अंशी वरील तपासाने येत असे. या तपासात किडनीतून उर्त्सजित होणारे एक औषध हे रुग्णाला शिरेमधून देण्यात येत असे व त्यामधून किडनीच्या प्रतिमा आयव्हीपी नामक क्ष किरणच्या तपासात दिसून येत असत. परंतु आता सोनोग्राफीनंतर लगेचच सीटी-स्कॅन करण्याची प्रथा चालू झाली आहे. यामुळे बऱ्याच वेळा किडनीतील खडे काढण्यासाठी फार मोठी मदत होते. रक्ताची तपासणी करून सीरम क्रिएटिनिन हे बघून किडनीची कार्यक्षमता काही अंशी समजू शकते. तसेच मोठा खडा व किडनीची कार्यक्षमता अति झालेली असल्यास किडनीसुद्धा काढून टाकावी लागू शकते. किडनीची कार्यक्षमता १५ टक्क्यांपेक्षा कमी असल्यास किडनी शरीरात ठेवणे सयुक्तिक नसते. अशा किडनीमध्ये इन्फेक्शन होऊन पू जमू शकतो व त्याला इंग्रजीमध्ये पायोनेफ्रोसिस म्हणतात.

खूप मोठा खडा असल्यास रुग्णाला शस्त्रक्रियेची गरज भासू शकते. परंतु जर खडा लहान असेल तर बहुतांशी कोणतीही शस्त्रक्रिया न करता किंवा शरीराला छेद न देता खडा काढता येतो.

प्रचलित असलेल्या उपचारपद्धती

१) किडनीत असलेला खडा हा शॉक व्हेवने संपूर्णपणे फोडता येऊ शकतो या उपचार पद्धतीमध्ये रुग्णाला मशीनच्या टेबलवर झोपवून खडा हा क्ष किरणने बघून त्यावरती शॉक व्हेव मशीनद्वारे फोकस करून मारण्यात येतात. खडयाचे तुकडे होऊन पावडर होईपर्यंत या शॉक व्हेव देण्यात येतात. नंतर भरपूर पाणी पियावयास देऊन अथवा सलाइन देऊन लघवीबरोबर सदर छोटे तुकडे अथवा पावडर वाहून जाते या उपचार पद्धतीला एक्स्ट्रा कॉर्पोरियल शॉक वेव्ह लिथोट्रिप्सी (ईएसडब्ल्यूएल) म्हणतात.

२) किडनीमध्ये असलेला खडा नेफ्रोस्कोप नावाच्या यंत्राने बघून फोडता येतो किंवा चिमट्याने पकडून बाहेर काढता येतो. याला त्वचेखालील नेफ्रो लिथोटोमी (पीसीएनएल) म्हणतात.

३) किडनीच्या खालील नलिकेमधील खडे तसेच लघवीच्या पिशवीमधील खडे हे दुर्बिनीतून बघून फोडता येतात याला मूत्रमार्गाची तपासणी म्हणतात. या पद्धतीने महिला तसेच पुरुषांच्या मूतखड्याचा उपचार करता येतो.

४) यूरिक ॲसिडची रक्तातील पातळी जास्त असल्यास यूरिक ॲसिड कमी करण्याची औषधे देणे आवश्यक होते.

किडनीमध्ये होणाऱ्या खडयांच्या रुग्णांना भरपूर पाणी पिणे व त्याचप्रमाणे ज्या गोष्टीमुळे खडे होतात त्या गोष्टी खाण्यामध्ये टाळणे हे अत्यंत आवश्यक असते. एकदा खड्याचा उपचार झाल्यानंतर पुन्हा खडा होणे सयुक्तिक नसते. प्रत्येक वेळी होणाऱ्या खड्यामुळे मूत्रसंस्थेला त्रास होतो व पुन्हा पुन्हा होणाऱ्या खड्यांमुळे निरनिराळी गुंतागुंत निर्माण होऊ शकते व रुग्णाला अधिक त्रास होतो.
(लेखक लोकमान्य टिळक महानगरपालिका सर्वसामान्य रुग्णालय व वैद्यकीय महाविद्यालयाचे अधिष्ठाता आहेत.)