पिंपळपान : गोरखचिंच

गोरखचिंच हा मोठा वृक्ष आहे. याचा बुंधा इतर कोणत्याही वृक्षांपेक्षा खूप मोठा असतो. याला हातभर लांब बाटलीच्या आकाराची कठीण फळे येतात. महाराष्ट्रात ही खूप दुर्मीळ वृक्ष वनस्पती आहे. पुण्यात विद्यापीठ परिसरात एक मोठा गोरखचिंचेचा वृक्ष पाहावयास मिळतो. सातारा जिल्ह्यातही काही ठिकाणी हा वृक्ष पाहायला मिळतो. याची मुळे खूप लांब असून ती जमिनीमध्ये लांबवर पसरतात. त्यामुळे एक मजली- दोन मजली इमारती या मुळांनी उखडून टाकल्याची नोंद वाचलेली मला स्मरते. याची उगवण बियांपासून होते. आठ ते १५ दिवसांत छोटेसे रोप सहजपणे उगवते. गोरखचिंचेच्या अशा बियांची रोपे मी माझ्या अनेकानेक वनस्पती मित्रांना दिलेली आहेत. मात्र अशी रोपे शेतात लांबवर किंवा डोंगरातच लावावीत. मनुष्य वस्तीजवळ लावू नये, असा प्रेमळ सल्ला मी देत असते.

गोरखचिंचेची फळे, पाने आणि साल औषधांत वापरतात. फळांतील गीर स्नेहन, रोचक, हृदय शीतळ आहे. पाने स्नेहन आणि संग्राहक, साल स्नेहन, शीतल, दीपन आणि संग्राहक आहे. सालीने नाडीची संख्या कमी होते. कोवळय़ा पानात पुष्कळ बोळ असतो म्हणून व्रणशोथावर लेप केल्यास सुजेची आग आणि तिडीक कमी होते.

गोरखचिंच या वृक्षाचे नाते गोरखनाथांचे भक्त उगाचच या नाथांशी जोडतात. २५० ते ३०० वर्षांपूर्वी हा वृक्ष आफ्रिकेतून भारतात आला. मुंबई, गुजरात, दक्षिणेतील कारोमंडल किनारा आणि श्रीलंकेमध्ये स्थानिकांनी त्याला आपलासा केला. गोरखचिंचेला चोरीचिंच, विलायती इमली, मंकी ब्रेडटी आणि कल्पवृक्ष अशी वेगवेगळी नावे आहेत.

गोरखचिंचेच्या फळातील गराची चव फिकट मधुर आणि किंचित कडू असते. त्याच्या आतल्या गराचे चूर्ण आपल्या शीतवीर्य गुणामुळे आम्लपित्त या विकारात सत्त्वर गुण देते. या चूर्णात ग्लुकोज, टारटारिक अ‍ॅसिड, अ‍ॅसिटेट पोटॅश, घुलनशील टॅनिन, वसा, सोडियम क्लोराइड आणि एक प्रकारचा डिंक असतो. पानांमध्ये ग्लुकोज, वसा, क्षार आणि अल्ब्युमिनासाइड्स आणि सालीच्या राखेत सोडियम क्लोराइड, काबरेनेट पोटॅश आणि सोडा हे घटक असतात.

खूप उन्हाळय़ात पित्तप्रधान ज्वरामध्ये तहान भागवण्यासाठी गोरखचिंच गराचे चूर्ण आणि साखरपाणी असे द्यावे. चटकन आराम मिळतो. प्रवाहिका, अतिसार या विकारात घरगुती लोणी किंवा ताज्या ताकाबरोबर दिल्यास एकदम बरे वाटते. उन्हाळय़ात आपण कैरीचे किंवा लिंबाचे सरबत पितो. या सरबतांपेक्षा गोरखचिंचेचे सरबत शीतल आणि दाहनाशक आहे, तसेच त्याने सत्वर तृप्ती मिळते. महिलांच्या श्वेतप्रदर या नेहमीच्या समस्येवर मात करण्यासाठी गोरखचिंच चूर्ण आणि जिरे चूर्ण यांच्या मिश्रणाने सत्त्वर गुण मिळतो. आम्लपित्तामुळे मलावरोध तसेच पोटफुगी, छातीत जळजळ, डोकेदुखी आणि वारंवार उलटीची भावना होत असल्यास माझ्या रुग्णमित्रांना मी सत्त्वर आम्लपित्त वटी हे औषध जेवणानंतर घेण्यासाठी देतो. त्यातील प्रमुख घटकद्रव्य गोरखचिंचेचा ताजा गर आहे. जी मंडळी शरीराने कृश आहेत, ज्यांना रात्रपाळी, कामाच्या अनियमित वेळा यांमुळे अ‍ॅसिडिटी होत असते, त्यांच्यासाठी मी खूप विचारपूर्वक गोरखचिंचावलेह हे उत्तम सायरप बनवले आहे.