हे काय आपल्या वाटेवरचं गाव आहे, ती बघ फाटय़ावर माणसं कशी बसली आहेत. अशी वाक्य लहानपणापासून ऐकत आल्याने वाटेवरची गावं आणि फाटय़ावरची माणसं याविषयी मनात एक वेगळा जिव्हाळा निर्माण झाला तो कायमचाच. नोकरीनिमित्त बीडहून मुंबईला आले खरी पण बीड-मुंबई प्रवासातील सगळी गावं माझी झाली. मुंबईहून बीडला जाताना नगर सुटलं की बस आष्टी, जामखेड, पाटोदा अशी थांबत जाते. बऱ्याचदा बसमधील माणसं एखाद्या खेडय़ाच्या फाटय़ावर उतरून जातात. अनेकदा त्यांना त्यांच्या गावी जाण्यासाठी बलगाडी घेऊन घरची मंडळी आलेली असतात किंवा गाडी आहे, कार आहे. थोडक्यात यामुळे का होईना फाटय़ावरच्या माणसांशीही माझी मत्री झाली.
पाटोद्याच्या पठारावर उंच उडय़ा मारत एकामागून एक धावणारी हरणं आणि काळवीट पाहणं तेव्हा जितकं मजेशीर वाटत होतं तेवढाच आनंद त्याबद्दलची माहिती मिळवतानाही झाला. खरं तर अहमदनगर-बीड शेजारचे जिल्हे. अहमदनगरमधल्या रेहेकुरी काळवीट अभयारण्याला जाण्याचा योग तेव्हा नाही आला पण अलीकडेच या अभयारण्याला भेट दिली तेव्हा या छोटय़ाशा अभयारण्याने चकित केलं.
काळवीट. ज्याला स्थानिक लोक कृष्णमृग असंही म्हणतात. त्याची वळणदार शिंगं पाहणं, त्यांच्या आपसातील टकरा पाहणं थरारक वाटतं. शिंगं मोडतील की काय, मनात भीती दाटून जाते. पण असं काही होत नाही. आपण उगीच घाबरून जातो.
काळवीट हा एक देखणा आणि अस्सल भारतीय प्राणी आहे. काळवीट कळपाने राहणारा प्राणी असून एका कळपात १० ते ३० काळवीट असतात. क्वचित ही संख्या शंभरापर्यंतही जाऊ शकते, अशी माहिती येथील वनाधिकाऱ्यांनी दिली. गवताळ व खुरटी झुडपे असलेल्या क्षेत्रात प्रामुख्याने काळविटांचे अस्तित्व आढळते. काळवीट घनदाट तसेच डोंगराळ जंगलात राहण्याचे टाळतात. प्रौढ नराच्या पाठीचा रंग राखाडी किंवा पूर्ण काळा आणि पोटाकडील भाग पांढरा असतो. नराची लांबी १२० ते १३० सें.मी व उंची खांद्याजवळ ८० सें.मी आढळते. माद्या नरापेक्षा लहान असतात आणि त्यांना शिंगे नसतात. त्यांच्या पाठीचा रंग पिवळसर बदामी आणि पोटाचा भाग नराप्रमाणे पांढरट असतो. नरांना पीळदार आणि डौलदार शिंगे असतात. काळवीट हा जगातील एक वेगाने धावणारा प्राणी असून तो ताशी १०० किमी वेगाने धावू शकतो, असे वनाधिकारी सांगतात. काळविटांचे आयुष्यमान अंदाजे १२ ते १५ वष्रे असते.
महाराष्ट्र सरकारने अहमदनगर जिल्हय़ातील कर्जत तालुक्यात रेहेकुरी परिसरातील २.१७ चौ. किमीचे व लगतचे ३९१.०३ हेक्टरचे क्षेत्र २९ फेब्रुवारी १९८० रोजी देऊळगाव-रेहेकुरी काळवीट अभयारण्य म्हणून घोषित केले. येथे मिळालेल्या माहितीनुसार काळवीट हा भारतीय संस्कृतीचे महत्त्वाचे प्रतीक मानला जातो. सिंधू संस्कृतीच्या अवशेषांमध्ये तसेच मध्य भारतातील प्राचीन दगडी चित्रात काळविटाचे अस्तित्व आढळून आले आहे. वन विभागाच्या वतीने २०१५ मध्ये करण्यात आलेल्या वन्यजीव सर्वेक्षणात रेहेकुरीत काळविटांची संख्या ४५० ते ५०० च्या आसपास असल्याचे दिसून आले.
काळवीट, लांडगे, कोल्हे, तरस, चिंकारा, साळिंदर, मुंगूस, खोकड हे वन्य प्राणी तर धामण, नाग, अजगर, सरडे, घोरपड हे सरपटणारे प्राणी येथे बघायला मिळतात. रेहेकुरी येथे निरीक्षण कुटी असून विश्रांतीसाठी दोन कक्ष व युथ हॉस्टेलमध्ये पर्यटकांच्या निवासाची सोय उपलब्ध आहे. सिद्धटेक हे अष्टविनायक यात्रेतील प्रमुख गणपती मंदिर येथून ४० किमी अंतरावर आहे, तर राशीन येथील यमाई देवीचे मंदिर २५ किमी अंतरावर आहे.
कधी जाल?
मार्च ते मे पर्यटनासाठी उत्तम.
पुणे – पाटस – दौंड – वालवड माग्रे रेहेकुरीस जाता येते. पुणे (१६० किमी), श्रीगोंदा
(३५ किमी), वालवड (३ किमी).
रेल्वे : पुणे – सोलापूर मार्गावरील दौंड हे जवळचे रेल्वे स्थानक (८० किमी) तर श्रीगोंदा रोड रेल्वे स्थानक (३८ किमी)
डॉ. सुरेखा म. मुळे drsurekha.mulay@gmail.com
