डॉ. नागेश टेकाळे
वृक्षाच्या कापलेल्या खोडाचे निरीक्षण केले तर त्यावरची अनेक वर्तुळे सहजपणे दिसून येतात. इटालियन संशोधक लिओनार्दो दा विंसी याने या वर्तुळांचे महत्त्व ओळखले. लिओनार्दोने वृक्षांच्या खोडावरची ही ‘वाढचक्रे’ दर वर्षांला एकेक याप्रमाणे वाढत जातात, हे आपल्या पंधराव्या शतकातील संशोधनातून दाखवून दिले. लिओनार्दोने हेही जाणले होते की – ‘झाडाच्या वाढीसाठी पाणी अतिशय महत्त्वाचे आहे; तुम्ही या वर्तुळाच्या जाडीवरून, पूर्वीचा एखादा मोसम शुष्क होता की ओला होता, तेही जाणू शकता!’ परंतु लिओनार्दोचे हे लिखाण ज्ञात झाले ते विसाव्या शतकात. लिओनार्दो दा विंसीनंतर सोळाव्या शतकाच्या अखेरीस मायकेल दे मॉन्टेन या फ्रेंच विद्वानालाही हा संबंध माहीत झाला होता. परंतु मॉन्टेनला हे माहीत असल्याचे इतर शास्त्रज्ञांना ज्ञात होण्यासही त्यानंतरचा दोनशे वर्षांचा कालावधी जावा लागला. मॉन्टेन याला ही माहिती इटालीतल्या पिसा या शहरातील एका सुताराकडून मिळाल्याची नोंद आहे.
दरम्यान सतराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात, वृक्षांच्या खोडावरील वाढचक्रांचा आणि वृक्षांच्या वयाचा संबंध इंग्लडचा नेहमिया ग्ऱ्यू, इटालीचा मास्रेलो माल्पिघी, नेदरलँडचा अंतोनी व्हॅन लीऊवेनहोक, अशा अनेक संशोधकांच्या लक्षात आला होता. त्याचबरोबर हवामानातील बदलामुळे होणारे या वाढचक्रांतील बदलही स्पष्ट झाले होते. ज्या वर्षी हवामान उबदार असायचे आणि पावसाचे प्रमाण अधिक असायचे, अशा वर्षी या वाढचक्रांची जाडी अधिक असायची. मात्र आश्चर्य म्हणजे या अनेक शास्त्रज्ञांचे प्रयत्न हे स्वतंत्र असून त्यांचे संशोधन त्या-त्या वेळी अज्ञातच राहिले. यातील लीऊनवेनहोक याने केलेल्या संशोधनाला त्यानेच विकसित केलेल्या सूक्ष्मदर्शकाची मदत झाली. लीऊनवेनहोक याने उन्हाळा, हिवाळा अशा विविध ऋतूंचा कसकसा परिणाम एल्म, फर. ओक अशा वेगवेगळ्या वृक्षांच्या वाढचक्रांवर होतो, याचा बारकाईने अभ्यास केला.
अमेरिकन संशोधक अलेक्झांडर ट्विनिंग याने, १८२७ सालाच्या सुमारास अमेरिकेतल्या न्यू हॅवन येथे, होडय़ासांठी धक्का बांधण्याकरिता मोठय़ा प्रमाणात आणल्या गेलेल्या लाकडी ओंडक्यांवरील वाढचक्रांच्या रचनेत असलेले लक्षणीय साम्य ओळखले. या ओंडक्यांच्या तपशीलवार निरीक्षणांवरून, एका शोधनिबंधाद्वारे हवामानाच्या इतिहासाचा आणि वाढचक्रांच्या स्वरूपाचा संबंध त्याने स्पष्टपणे रेखाटला. यातूनच पुढे ‘डेंड्रोक्रोनोलॉजी’ ही, वृक्षांच्या मदतीने भूतकाळातील हवामानाचा अभ्यास करणारी विज्ञानातली एक महत्त्वाची शाखा अस्तित्वात आली.
मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग, चुनाभट्टी, मुंबई २२
office@mavipamumbai.org
