कुतूहल : विष्ठेचे अपघटन करणारे जिवाणू

मानवी जीवनाच्या सुरुवातीला, गर्भाशयातल्या भ्रूणाच्या अन्नमार्गात जिवाणू नसतात. जन्मण्यापूर्वी बाळे क्वचित गर्भाशयातच मलविसर्जन करतात. त्यांची विष्ठा हिरवट-काळ्या रंगाची आणि चिकट असते. त्यांच्या विष्ठेत मुख्यत: अन्नमार्गातील मृत पेशी, यकृतनिर्मित पित्तरस आणि श्वसनमार्गातील, अन्नमार्गातील शेंबूड हे पदार्थ असतात.

बाळ प्रसूतीने बाहेर येऊ शकते किंवा सिझेरियन शल्यक्रियेने! जननमार्ग प्रसूतीत सूक्ष्मजीव बाळाच्या त्वचेवर येतात, नाकात, घशात शिरतात. आईचे दूध पिताना तोंडात, घशात, आतड्यात येतात. सिझेरियन बाळांत थोडे वेगळे जिवाणूप्रकार प्रवेशतात. एवढेच काय तर आईचे दूध पिणारी बाळे आणि पावडरीचे दूध पिणारी बाळे यांच्या शरीराबाहेर पडणाऱ्या ‘विष्ठे’चा रंग, घनता, बांधणी, वास इ. जिवाणू प्रकारांवर ठरते. बायफिडोबॅक्टिरियम ही एकच जिवाणूप्रजाती आईचे दूध पिणारी बाळे आणि पावडरीचे दूध पिणारी बाळे या दोन्ही गटांत असते. शिवाय दोन्ही गटांत बायफिडोबॅक्टिरियम संख्या-घनतेतही समान असतात.

शरीराबाहेर पडलेल्या विष्ठेतही अनेक भिन्न जिवाणूप्रकार असतात. उदा. स्ट्रेप्टोमायसिस, डायसल्फोबॅक्टिरेल्स, नायट्रोस्पिरा. त्यातील काही म्युसिन हे शेंबडातील प्रथिन व इतर प्रथिने पचवतात. अन्य काही मेद वा कर्बोदके पचवतात. पचणे म्हणजे रचना मोडणे आणि शेवटी विष्ठेपासून माती, खत बनणे.

अन्नाचे शोषण आणि पचन करणारे सूक्ष्मजीव ही एक परिसंस्था असते. आधुनिक युगात जंतुसंसर्गापासून बचाव करण्यासाठी प्रतिजैविकांचा वापर वाढला आहे. या प्रतिजैविकांच्या सेवनामुळे रोगजंतूंचा नायनाट होत असताना अन्नमार्गातील उपकारक जंतूंचाही नायनाट होऊ लागला आहे. याला पर्याय म्हणून ‘प्रोबायोटिक्स’चे सेवन करावे, म्हणजे आपल्या आतड्यामध्ये चांगल्या सूक्ष्मजंतूंची संख्या वाढते आणि पचन सुधारते.
नारायण वाडदेकर
मराठी विज्ञान परिषद
ईमेल : office@mavipa.org
संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org