कुतूहल : अग्निजन्य खडकांतील स्तंभरचना

लाव्हारस भूपृष्ठावर पसरून थंड होत असताना बऱ्याच वेळा भूपृष्ठालगत षटकोनी आकाराच्या तर काही वेळा पंचकोनी व काही वेळा चौकोनी आकाराच्या स्तंभरचना तयार होतात. जसे दूध तापवल्यावर ते थंड होत असताना त्याच्या पृष्ठभागावर साय तयार होते त्याचप्रमाणे ज्वालामुखीचा उद्रेक झाल्यावर वर येणारा लाव्हारस थंड होताना आकुंचन पावतो व त्याच्या पृष्ठभागावर ताण निर्माण होतो (टेन्शनल फोर्स), जर हा ताण खडकाच्या तन्यशक्तीपेक्षा (ताण सहन करण्याची क्षमता) जास्त असेल तर त्या ताणाला खडकाकडून दिल्या जाणाऱ्या प्रतिक्रियेच्या स्वरूपात त्या खडकात भेगा निर्माण होतात. ताण जिथे जिथे निर्माण होतो, त्याच्या काटकोनात भेग तयार होते.

जेव्हा ताण येणाऱ्या अनेक रेषांचे एकमेकांशी साठ अंशांचे कोन तयार होतात, तेव्हा त्या ठिकाणी ताण येणाऱ्या रेषांचे समभुज त्रिकोणांचे जाळे तयार होते. त्रिकोणांच्या प्रत्येक रेषेशी काटकोन करून भेगा तयार होतात, त्यामुळे सर्व भेगा मिळून षटकोनांचे जाळे निर्माण होते. त्या ठिकाणी असणाऱ्या विशिष्ट भूरासायनिक भूवैज्ञानिक स्थितीत झालेल्या बदलामुळे ही प्रक्रिया व्यवस्थित रीतीने परिपूर्ण न झाल्यास पृष्ठभागावर षटकोनांच्या जागी पंचकोन अथवा चौकोनदेखील तयार होऊ शकतात.

थंड होणारे ज्वालामुखीच्या खडकांचे थर क्षितिजसमांतर असतात, त्यामुळे तयार होणाऱ्या षटकोनी भेगा, उभ्या दिशेत असतात. त्यामुळे निर्माण होणारी रचना दाटीवाटीने उभ्या असणाऱ्या षटकोनी स्तंभांसारखी दिसते. दख्खनच्या पठारावर, जिथे जिथे काळा कातळ आढळतो, तिथे तिथे अनेक ठिकाणी आपणास अशी स्तंभरचना पाहावयास मिळते. कोल्हापूर जिल्ह्यातील पन्हाळा डोंगर, ज्योतिबा डोंगर, मसाई पठार परिसर, महाबळेश्वरचा परिसर इथे या प्रकारची रचना पाहता येईल. मुंबईत अंधेरीजवळ गिल्बर्ट टेकडी येथे असे षटकोनी स्तंभ निर्माण झाले असून, १९५२मधे ही टेकडी राष्ट्रीय भूवैज्ञानिक उद्यान म्हणून घोषित झाली आहे.

– डॉ. अभिजीत पाटील

मराठी विज्ञान परिषद

ईमेल : office@mavipa.org

संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org