कुतुहल: दख्खन पठारावरील कातळ भित्ती

दख्खन पठाराची निर्मिती होत असताना लाव्हाचा उद्रेक झाल्यावर त्याचा थर तयार होत गेला. अशा प्रकारे प्रत्येक नवीन उद्रेक झाल्यावर लाव्हाचे एकावर एक थर साचत गेले. प्रदेशाच्या भूवैज्ञानिक रचनेमुळे त्यांच्यात फार तीव्र उतार नसल्याने त्यांची निर्मिती सर्वसाधारणपणे आडव्या दिशेत झाली. विशेषत: घाटातून प्रवास करताना हे थर आपल्याला सहज ओळखता येतात. या कातळाच्या थरांमध्ये काही काळानंतर भेगा निर्माण झाल्या. कालांतराने झालेल्या उद्रेकात भूपृष्ठाखालील नवीन लाव्हारस खडकांमध्ये तयार झालेल्या या भेगांमध्ये घुसून जमिनीवर आला, पण त्यांना भेदण्याइतका जोर लाव्हारसाच्या त्या उद्रेकात नसल्याने मूळ खडकांमध्ये तो अडकून राहिला आणि त्या ठिकाणी ‘भित्ती’ची निर्मिती झाली.

या भित्तीचा खडक हा मूळ बेसाल्टपेक्षा वेगळा असतो. कारण तो ज्या लाव्हारसापासून तयार होतो त्या लाव्हारसाचे रासायनिक संघटन हे आधीच्या लाव्हारसापेक्षा वेगळे असते. परंतु हे ओळखण्यासाठी या भित्तींचा बारकाईने अभ्यास करावा लागतो. या भित्तींची रुंदी काही सेंटिमीटर ते काही मीटर इतकी; तर लांबी काही मीटर ते अगदी काही किलोमीटर इतकी असू शकते.

या भित्ती सरळ असतीलच असे नाही. त्या वर्तुळाकार, वेड्यावाकड्या, एका बिंदूपासून निघून सर्व दिशांना पसरलेल्या अशा स्वरूपातदेखील असू शकतात. काही ठिकाणी भित्तीच्या खडकाची झीज होण्याचे प्रमाण मूळ खडकापेक्षा कमी असल्याचे दिसते. तर काही ठिकाणी भित्तीचा खडक हा जास्त झिजलेला व बाजूचा मूळ खडक कमी झिजलेला असल्याचे दिसते.

रस्त्याच्या कामासाठी, रेल्वेच्या कामासाठी फोडलेल्या खडकांमध्ये, बोगद्यांमध्ये, खाणीत भित्ती चांगल्या प्रकारे दिसू शकतात. जमिनीवरती त्या पटकन समजून येतीलच असे नाही. महाराष्ट्रात पुण्याजवळच्या परिसरात उदाहरणार्थ दिवेघाट, आळंदी, कात्रज बोगदा, लोणावळा तसेच उत्तर महाराष्ट्र, मराठवाडा आणि कोकण या ठिकाणी भित्तीरचना पाहावयास मिळतात.

 डॉ. अभिजीत पाटील

मराठी विज्ञान परिषद

ईमेल : office@mavipa.org

संकेतस्थळ : www.mavipa.org