कुतूहल : अवकाशातल्या डोळ्यांनी पृथ्वीचा अभ्यास

१९७०च्या दशकात अमेरिकेने अंतराळात पाठवलेल्या ‘लँडसॅट’ उपग्रहांनी या तंत्रज्ञानाला नवी दिशा दिली. या विज्ञानशाखेचा उपयोग नैसर्गिक संसाधनाचा आणि पर्यावरणाचा अभ्यास करण्यासाठी होऊ लागला. त्यातही आता खूप प्रगती झाली आहे. त्या वेळचे संवेदक (सेन्सर्स) ८० मीटरपेक्षा मोठ्या वस्तूंचीच माहिती देत. आजचे संवेदक एक मीटरहून लहान वस्तूंचीही तपशीलवार माहिती देतात. पूर्वी फक्त दृश्य प्रकाशलहरीच वापरता येत; आता त्याच्या अलीकडच्या अवरक्त (इन्फ्रारेड), आणि पलीकडच्या जंबुपार (अल्ट्राव्हायोलेट) किरणांचाही वापर करता येतो. आज शेकडो मानवनिर्मित उपग्रहांच्या पृथ्वीभोवती फेऱ्या चालू आहेत. त्यांच्याद्वारे दूर अंतराळातून केवळ पृथ्वीचा पृष्ठभाग, नैसर्गिक संसाधने आणि वातावरण यांच्याविषयीच नव्हे, तर पृथ्वीच्या अंतरंगांचीसुद्धा माहिती मिळत असते. ही माहिती देणारे उपग्रह हे जणू आपले अतिरिक्त डोळेच म्हणावे लागतील.

सुदूर संवेदनाचे दोन प्रमुख फायदे आहेत. पहिला म्हणजे जमिनीचे एक सर्वंकष दृश्य मिळते; तर दुसरा म्हणजे अतिदुर्गम प्रदेशाची माहिती मिळणे शक्य होते. भूविज्ञानाच्या बाबतीत तर एखाद्या क्षेत्राचे सर्वेक्षण करण्यासाठी सुदूर संवेदनाचा नुसता प्राथमिक माहिती मिळण्यापुरताच उपयोग होतो, असे नाही. तर तिथे मिळणाऱ्या एखाद्या खनिज-साठयाचा विस्तार किती असेल, जवळच दुसरीकडे तसाच साठा कुठे मिळू शकेल, याचाही अंदाज घेता येतो. कारण एकसारखे दिसणारे आणि रासायनिक गुणधर्म समान असणारे खडक या तंत्रज्ञानाद्वारे प्राप्त होणाऱ्या प्रतिमांमध्ये एकसारखे दिसतात. तसेच भूवैज्ञानिक तिथल्या पाषाणांच्या थरांमधल्या संरचना बारकाव्यांसकट व्यवस्थितपणे ओळखू शकतात. या दोन्ही बाबींचा उपयोग वेगवेगळ्या खनिजांचे साठे, किंवा भूजलाचे अस्तित्व कुठे आहे याचा पत्ता लागण्यासाठी होतो, आणि भूवैज्ञानिकांचा प्रत्यक्ष सर्वेक्षणाचा भार काहीसा हलका होतो. पण प्रत्यक्ष जाऊन प्रतिमांवरून मिळालेल्या माहितीची शहानिशा करणे मात्र अत्यावश्यक असते.

अमेरिका, फ्रान्स, इटली, चीन, जपानसारख्या मोजक्या प्रगत राष्ट्रांच्या बरोबरीने भारतही या क्षेत्रात सक्षमपणे काम करत आहे.

डॉ. अरुण इनामदार

मराठी विज्ञान परिषद

ईमेल : office@mavipa.org

संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org