तत्त्व विवेक : क्वॉत्रोचेन्तो

‘क्वॉत्रोचेन्तो’ची अर्थात इटालियन रनेसॉन्सची सविस्तर चर्चा करण्याआधी ‘रनेसॉन्स’ या संकल्पनेचा थोडा परामर्श घेणं गरजेचं आहे. याआधी रनेसॉन्सचा अनेकदा ओझरता उल्लेख झाला आहे. रनेसॉन्स या फ्रेंच शब्दाचा अर्थ पुनर्जन्म असा होतो. तो कशाचा, कशाप्रकारे आणि कशासाठी, हे समजून घेतल्यावर रनेसॉन्स आणि आधुनिकता यांतला संबंध अधिक स्पष्ट होईल. खरंतर, कुठल्याही कालखंडाचं वस्तुनिष्ठ, पद्धतशीर आकलन होण्यासाठी काही काळ जाऊ द्यावा लागतो. पाश्चात्त्य जगात १५व्या शतकापासून सुरू झालेल्या वैचारिक, सांस्कृतिक आणि कलात्मक पुनरुत्थानाच्या प्रक्रियांचा निर्देश करण्यासाठी एकोणिसाव्या शतकातील फ्रेंच इतिहासकार ज्यूल मिशले याने ‘Histoire de France’ या पुस्तकात रनेसॉन्स या शब्दाला संकल्पनात्मक रूप देऊन प्रचलित केलं. तेव्हापासून रनेसॉन्स शब्दाचा वापर एक तत्त्वज्ञानात्मक आणि सांस्कृतिक संकल्पना म्हणून होऊ लागला. मिशलेच्या दृष्टीनं रनेसॉन्स म्हणजे मध्ययुग आणि आधुनिकतेतील संक्रमणावस्थाची दीर्घ प्रक्रिया ज्यात प्राचीन ज्ञानपरंपरेचं पुनरुत्थान होऊन आशावादी मानवतावादाचा उदय होतो. त्यामुळे कला, संस्कृती, विज्ञान क्षेत्रांना गती प्राप्त होते आणि मध्ययुगीन सत्तारूढ संदर्भबिंदूच संकटग्रस्त होतो. आधुनिक तत्त्वज्ञान त्या प्रक्रियेचं निष्पन्न आहे.

फ्लॉरेन्स: क्वॉत्रोचेन्तोचा केंद्रबिंदू

क्वॉत्रोचेन्तोआधी सुद्धा मध्ययुगात रनेसॉन्सच्या लहरी निर्माण होऊन आधुनिकतेच्या ठिणग्या पडल्या होत्या. पण त्या लहरींमध्ये मध्ययुगीन सत्तारूढ संदर्भबिंदूचं अस्तित्व धोक्यात आणण्याची क्षमता नव्हती. कारण सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक घटक पूरक नव्हते. त्या आधुनिकतेच्या ठिणग्या उमराव- पुरोहित वर्गातील फार छोट्या शिक्षित वर्तुळापुरत्या मर्यादित असल्यानं त्यांची बंडखोरी व्यवस्थेला धोका नव्हती. त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करणं, पचवणं, किंवा दडपून टाकणं सहज शक्य होतं. पंधराव्या शतकात क्वॉत्रोचेन्तोच्या शक्तिशाली लाटेनं मात्र मध्ययुगीन चौकटीचं अस्तित्वच धोक्यात आणून आधुनिकतेची शक्यता निर्माण केली. कारण तोवर पाश्चात्त्य समाजाच्या भौतिकतेत मूलभूत स्थित्यंतरं होऊन नव्याने उदयाला आलेल्या ‘प्रबुद्ध बुर्ज्वा’ समाजाचं अर्थकारण आणि राजकारण होतं.

पाश्चात्त्य रनेसॉन्सची सुरुवात १५व्या शतकात इटलीत झाली आहे. तत्कालीन इटली एकसंध राज्य नव्हतं. अनेक लहानलहान राज्यं होती. त्यापैकी प्रामुख्यानं फ्लॉरेन्स आणि व्हेनिस या लोकसत्ताक शहरराज्यांत क्वॉत्रोचेन्तोला पूरक सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक घटक लाभले. कला, संस्कृती आणि तत्त्वज्ञानाचं माहेरघर समजलं जाणारं फ्लॉरेन्स क्वॉत्रोचेन्तोचं केंद्रबिंदू ठरलं. पंधराव्या शतकापासून फ्लॉरेन्स या लहानशा रिपब्लिकची अख्ख्या युरोपात अर्थसत्ता आणि राजसत्ता म्हणून प्रतिष्ठा होती. ‘मेड इन फ्लॉरेन्स’ या ब्रॅण्डला प्रतिष्ठा होती. फ्लॉरेन्सची अर्थसत्ता, राजसत्ता आणि सांस्कृतिक सत्तेच्या नेत्रदीपक उदयामागे मेदिची (The House of Medici) घराण्याचा सिंहाचा वाटा असल्यानं क्वॉत्रोचेन्तोची चर्चा मेदिची घराण्याशिवाय पूर्ण होत नाही. पिढ्यानपिढ्या लोकरीचा व्यवसाय करणाऱ्या मेदिची घराण्याने कालौघात विविध क्षेत्रांत व्यापार वाढवून ‘मेदिची बँके’चीही स्थापना केली. राजे, महाराजे आणि सम्राटांना कर्जपुरवठा करणारे बँकर्स म्हणून तत्कालीन आर्थिक व्यवहार मेदिची घराणं नियंत्रित करू लागलं. ते साक्षात पोपचेही बँकर म्हणून मान्यता पावले. त्यामुळे फ्लॉरेन्सच्या प्रस्थापित उमराव- पुरोहित वर्गाचं पान या व्यापारी मेदिचींच्या मदतीशिवाय हलत नसे. विशेषकरून कॉझिमो दी मेदिची (१३८९- १४६४) आणि त्याचा नातू लॉरेन्झो (१४४९- १४९२) यांनी आर्थिक साम्राज्याबरोबरच राजकीय आणि सांस्कृतिक क्षेत्रात गुंतवणूक करून पंधराव्या शतकात फ्लॉरेन्सचं अनधिकृत स्वामित्व मिळवलं. कॉझिमोच्या काळात काही दूरगामी परिणाम करणाऱ्या घटना घडल्यानं इटालियन रनेसॉन्सला गती प्राप्त झाली. जर्मनीत १४३९ मध्ये गुटेनबर्ग यानं प्रिंटिंग प्रेसचा आविष्कार करून ज्ञानक्षेत्रात क्रांती घडवून आणली. चर्च, मोनॅस्टरी आणि मोजक्या उमराव लोकांच्या खासगी ग्रंथालयांत कैद दुर्मीळ हस्तलिखितं सुंदर पुस्तकरूपात शेकडोच्या संख्येने प्रकाशित होऊन सर्वसामान्यांच्या हातात पडली. यासंदर्भात फ्रेंच विचारवंत ऑन्त्वान रिव्हारोल (१७५३- १८०१) रूपकात्मक भाष्य करतो, ‘Printing is the artillery of thought’. व्यासंगी कॉझिमोचं स्वत:चं विशाल ग्रंथालय होतं. पहिल्या सार्वजनिक ग्रंथालयाच्या स्थापनेचं श्रेय देखील त्यालाच जातं. सर्वसामान्यांनाही ज्ञानाचा लाभ व्हावा म्हणून त्यानं आणखीही आधुनिक उपक्रम राबवले. मध्ययुगाच्या सुरुवातीला बायझंटाईन सम्राट जस्टिनियनकडून बंद पाडण्यात आलेल्या प्लेटोच्या अकॅडमीचं पुनर्जीवन कॉझिमोनं १४६३ मध्ये केलं. कॉझिमोच्या काळातली दूरगामी परिणाम करणारी दुसरी घटना म्हणजे बायझंटाईन रोमन साम्राज्याचं पतन आणि कॉन्स्टन्टिनोपलवर मुस्लीम तुर्कांचा ताबा (१४५३). त्यामुळे तेथील ख्रिास्ती बुद्धिजीवींनी प्राचीन ग्रीक संहिता घेऊन पाश्चात्त्य युरोपकडे पलायन केलं. त्यापैकी अनेकांनी फ्लॉरेन्स, व्हेनिस आणि रोममध्ये आश्रय घेतला. प्राचीन ग्रीक संहितांच्या अनुवादाचं अभियान मोठ्या प्रमाणात राबवून इटालियन भाषेला समृद्ध करण्यासाठी कॉझिमोनं प्रयत्न केले. कॉझिमोचा नातू लोरेन्झो यानं क्वॉत्रोचेन्तोची सांस्कृतिक आणि वैचारिक मोहीम धडाक्यात राबवली. त्यामुळे त्याला दिवाळीखोरीलाही सामोरं जावं लागलं. प्राचीन साहित्याच्या संहिता शोधण्यासाठी त्यानं तज्ज्ञांना सर्वत्र पाठवलं. वैचारिक स्वातंत्र्याबरोबर कलात्मक अभिव्यक्तीसाठी त्यानं कलाशाळा स्थापली. त्याच कलाशाळेत कोवळ्या वयाचा मायकेल अ‍ॅन्जेलो शिक्षण घेत असताना लोरेन्झोच्या नजरेस पडला. मायकल अ‍ॅन्जेलोची प्रतिभा पाहून लोरेन्झोनं त्याला दत्तक घेऊन, स्वत:च्या महालात त्याची राहाण्याची व्यवस्था केली. खरंतर, लोरेन्झो दी मेदिचीची वैचारिक आणि सांस्कृतिक मोहीम दूरगामी परिणाम करणारी विचारप्रणालीत्मक खेळीसुद्धा ठरते.

फ्लॉरेन्समध्ये उमराव आणि पुरोहित वर्गाची पीछेहाट होते. मेदिची घराण्याच्या समूळ नायनाटासाठी उमराव-पुरोहित संगनमतानं कट रचतात. शेवटी मात्र ही कारस्थानं करणाऱ्या उमराव, पुरोहितांना फासावर चढवून लोरेन्झो पोपला वेसण घालायला मागेपुढे पाहात नाही. मेदिचींच्या राजकारणाविषयी मतमतांतरं असली तरी त्यांच्या क्वॉत्रोचेन्तो कालखंडातल्या कला, संस्कृती आणि तत्त्वज्ञान क्षेत्रामधल्या योगदानाबद्दल दुमत नाही. मेदिचींबद्दल एकोणिसाव्या शतकातील प्रसिद्ध फ्रेंच लेखक आलेक्सॉन्द्र द्याुमा लिहतो, ‘… they have done more for the glory of the world than any princes and emperors before them.’

डेव्हिड: क्वॉत्रोचेन्तोचा द्योतक

क्वॉत्रोचेन्तोचा वैचारिक आणि कलात्मक गाभा प्राचीन ग्रीक आणि लॅटिन वारशाच्या पुनर्शोधानं तयार झाला होता. त्यात तेव्हाच्या लोकांना ऐहिक जीवनाचं उदात्तीकरण दिसलं. तेही अशा वेळी की जेव्हा, मध्ययुगीन धर्माधिष्ठित चौकटीत संपूर्ण ऐहिक जीवन कलंकित, शापित आणि बदनाम झालेलं होतं. कला, संस्कृती, तत्त्वज्ञान ईश्वरसेवेसाठी असल्यानं मानवी शरीराचा गौरव पाप समजलं जात होतं. क्वॉत्रोचेन्तोच्या मानवतावादी लोकांना मात्र निर्मिक आणि निर्मिती यांतला ‘शास्त्रोक्त’ अंतर्विरोध मान्य नव्हता. निर्मिक पूज्य आणि निर्मिती त्याज्य कशी असू शकते, हा प्रश्न त्यांनी त्यांच्या कलेतून आणि विचारांमधून उपस्थित केला. त्यादृष्टीनं डेव्हिडचा वापर निर्मिक आणि निर्मितीमधील द्वंद्व नाकारून ऐहिक जीवनाला प्रतिष्ठा मिळवून देण्यासाठी करण्यात आला. त्याअर्थी डेव्हिडचा क्वॉत्रोचेन्तोच्या कलेतला वापर आधुनिकतेचा वेध घेणारा ठरतो.

खरंतर, डेव्हिड हे मिथक फ्लॉरेन्सच्या रिपब्लिकचं प्रतीक म्हणून स्वीकारण्यात आलं होतं. विपरीत परिस्थितीत खचून न जाता द्रष्ट्या डेव्हिडनं त्याच्या सुप्त क्षमतांना ओळखून आणि जागृत करून शक्तिशाली गलायथचा पराभव केला होता. बलाढ्य शत्रूंनी वेढलेलं फ्लॉरेन्सचं रिपब्लिक आकारानं लहान असलं तरी स्वत:चं स्वातंत्र्य अबाधित ठेवण्याची क्षमता बाळगून आहे असा संदेश डेव्हिडच्या प्रतीकाद्वारे सूचित करण्यात आला होता. डेव्हिड तारुण्य, आकांक्षा, सौंदर्य आणि समृद्ध भविष्य यांचंही प्रतीक होता. फ्लॉरेन्सच्या रिपब्लिकचं प्रतीक म्हणून डेव्हिडचा स्वीकार करण्यात आल्याने डेव्हिड सामूहिक स्मृतीत कोरला गेला. धर्ममार्तंडांना चकवा देण्यासाठी क्वॉत्रोचेन्तोचे दृश्यकलावंत प्रस्थापित धार्मिक प्रतीकांनाच ग्रीक तत्त्वज्ञानाचं वळण देऊन आधुनिकतेला वाट करून देत होते. त्यादृष्टीनं डेव्हिड या अधिमान्यता पावलेल्या लोकप्रिय प्रतीकाचा प्रयोगशील वापर मायकेल अ‍ॅन्जेलोच्या आधी झाला होताच. दोनातेलल्लोनं १५४० मध्ये साकारलेला डेव्हिडचा पूर्णाकृती नग्नपुतळा मानवी सौंदर्याचं उदात्तीकरण करतो. कुठलंही दमन न करता व्यक्तीचं संपूर्ण व्यक्तिमत्त्व साजरं करण्याचा हा पहिला प्रयोग, ही मध्ययुगीन कलात्मक संकेतांपासून निर्णायक फारकत ठरते. त्यामुळे ही धाडसी कलाकृती धर्ममार्तंडांना डिवचणारी ठरते. कॉझिमो दी मेदिची मात्र खंबीरपणे त्याच्या पाठीशी उभा राहतो. काहींना तर त्याच्यात दोनातेल्लोच्या समलैंगिकतेची छटा दिसली! डेव्हिडच्या प्रतीकानं व्यक्त होणारी नव्या युगाची ऊर्जा १६व्या शतकात फ्रान्समध्ये पोहोचते आणि हळूहळू संपूर्ण पाश्चात्त्य जग रनेसॉन्समय होतं. क्वॉत्रोचेन्तोत घडलेला धाडसी युरोपियन माणूस त्याचं ज्ञानाचं, सत्तेचं आणि समृद्धीचं क्षितिज विस्तारत १४९२ आणि १४९८ मध्येच सातासमुद्रापार नवीन जगाच्या शोधात बाहेर पडतो.