जागतिक निसर्ग संवर्धन दिनी शेतकऱ्यांचा विचार हवा… 

दरवर्षी २८ जुलै रोजी ‘जागतिक निसर्ग संवर्धन दिन’ साजरा केला जातो. याचा उद्देश म्हणजे मानवी जीवनासाठी अत्यावश्यक असलेल्या निसर्गसंपत्तींचं रक्षण आणि टिकवणूक करण्याविषयी जनजागृती घडवणं. परंतु हा दिनविशेष साजरा करणं इतकंच पुरेसं नाही, तर आपण रोजच्या जीवनशैलीत निसर्गासोबत सलोखा साधणाऱ्या कृती आत्मसात करणं आवश्यक आहे. याचे सर्वात मोठे आणि थेट परिणाम भारतीय शेती आणि ग्रामीण समाजावर होतात, हे ओळखून कृतीची गरज अधिक आहे. 

‘शाश्वत शेती’ किंवा निसर्गपूरक, पर्यावरणपूरक शेती ही आजवर केवळ चैन समजली गेली. शहरांमध्ये तर ‘ऑरगॅनिकली प्रोड्यूस्ड’ म्हणून विकले जाणारे तांदूळ, डाळी वा इतर अन्नधान्यांचे प्रकार हेच जणू निसर्गपूरक, अशी समजूत दिसते. ती बदलण्याची गरज आहे. शेतमालाला- मग तो अन्नधान्य स्वरूपाचा असो की भाजीपाला वा फळे- मागणी शहरांतूनच असणार, हे गृहीत धरून निसर्गपूरक पद्धती वापरून पिकवलेल्या शेतमालासाठी मागणी वाढवण्याचेही प्रयत्न होणे गरजेचे आहे.

निसर्गाची हानी म्हणजे शेतकऱ्याच्या भवितव्याला धोका 

भारतीय शेती पूर्णपणे निसर्गावर आधारित आहे. मृदा, पाणी, हवामान, कीटक-परागीकरण, परंपरागत बियाणे, पशुधन आणि अन्नसाखळी – हे सारे निसर्गचक्रातले महत्त्वाचे घटक आहेत. निसर्गाचा समतोल ढासळला की त्याचा पहिला फटका शेतकऱ्याला बसतो. हवामान बदलामुळे अनियमित पाऊस, उष्णतेची लाट, पिकांचे वेळेआधी रोगट होणे, कीटकांचा प्रादुर्भाव, जलस्रोत आटणं यांसारख्या समस्या दिवसेंदिवस गहिऱ्या होत चालल्या आहेत. त्यामुळे निसर्ग संरक्षण ही केवळ एक पर्यावरणीय गरज नसून, ती शेतीच्या सुस्थितीची आणि शेतकऱ्याच्या भविष्यातील सुरक्षा यांची हमी आहे. 

निसर्गपूरक दृष्टिकोनाची गरज

शेतीमध्ये उत्पादन वाढवण्यासाठी गेल्या काही दशकांत रासायनिक खतं, कीटकनाशके, जलसिंचन यंत्रणा यांचा मोठ्या प्रमाणात वापर झाला. यामुळे उत्पादन वाढले, पण मृदास्फोट, भूगर्भातील पाण्याची कमतरता, जैवविविधतेचा ऱ्हास आणि आर्थिक अडचणी हे दीर्घकालीन परिणामही याच उपायांमुळे झेलावे लागत आहेत. या पार्श्वभूमीवर, शाश्वत शेती ही फक्त पर्यावरणपूरक नव्हे तर शेतकऱ्याला आर्थिक, सामाजिक आणि पर्यावरणीय दृष्टिकोनातून स्थिरता देणारी शेती असली पाहिजे. निसर्गाशी सहजीवन ठेवणारी शेती म्हणजे सेंद्रिय आणि नैसर्गिक शेती पद्धतींचा अवलंब, देशी वाणांचे पुनरुज्जीवन, आंतरपीक प्रणाली, शेतीतील जैवविविधतेचे जतन, मृदसंवर्धन, जलसंधारण यांसारख्या उपाययोजना या सर्व गोष्टी शेतकऱ्याच्या उत्पन्नावर आणि उत्पादन खर्चावर दीर्घकालीन सकारात्मक प्रभाव टाकणाऱ्या आहेत. 

जैवविविधता संवर्धन: शेतीसाठी संरक्षक कवच

निसर्गाचा एक अविभाज्य भाग म्हणजे जैवविविधता. परागसिंचन करणारे कीटक, जमिनीतील उपयुक्त जीवाणू, पक्षी, देशी गाई, वंशपरंपरागत बियाणे ही सर्व जैविक घटक आहेत. त्यांचं अस्तित्वच शेतीचं संरक्षण करतं. परंतु एकसुरी पीकपद्धती, कीटकनाशकांचा अतिवापर आणि वनीकरणाची कमी गती यामुळे ही जैवविविधता कमी होत आहे. त्यामुळे आज परागसिंचन करणाऱ्या मधमाश्या आणि पक्ष्यांच्या संख्येत मोठी घट पाहायला मिळते. ही प्रक्रिया थांबली, तर अन्न उत्पादनच धोक्यात येईल. जैवविविधतेच्या जतनासाठी कृषी जैवविविधता महोत्सव, बीज बचाव चळवळी, देशी वाण संवर्धन मोहीम आणि स्थानिक पातळीवर वाणबांधणी (सीड बँक्स) निर्माण करणे अत्यावश्यक आहे. यामुळे नुसती निसर्गसंवर्धनाची प्रक्रियाच नाही, तर शेतकऱ्याच्या आत्मनिर्भरतेची वाट तयार होते. 

पाणी आणि मातीचं निसर्गाधिष्ठित व्यवस्थापन

पाणीटंचाई हे महाराष्ट्रातील विविध भागातील शेतकऱ्यांसमोरचं मोठं आव्हान आहे. यावर उपाय म्हणून जलसंधारण, शेततळी, वनस्पती आच्छादन, भूमिगत जलस्तर वाढवण्यासाठी परंपरागत जलस्रोतांचा पुनरुज्जीवन आवश्यक आहे. ‘मृद आणि जलसंवर्धन’ या परस्परसंबंधित गोष्टी आहेत. ही दोन्ही नैसर्गिक संपत्ती जर वाचवली, तर शाश्वत शेतीची पायाभरणी अधिक भक्कम होईल. 

निसर्गधोरणांची गरज

आजच्या घडीला भारतात ‘निसर्गाशी संलग्न शेती’ (नेचर-बेस्ड ॲग्रिकल्चर) किंवा ‘इको- ॲग्रिकल्चर’ ही संकल्पना जोर धरते आहे. यामध्ये कृषी धोरणांत पर्यावरणपूरक दृष्टिकोन ठेवला जातो. शेतकऱ्याच्या हितासाठी राबवली जाणारी प्रत्येक योजना – मग ती प्रधानमंत्री पीक विमा योजना असो, राष्ट्रीय बियाणे मिशन, किंवा नैसर्गिक शेती अभियान – यांत निसर्गसंवर्धनाचा घटक समाविष्ट करणे आवश्यक आहे. शासन स्तरावर निसर्गपूरक उपाययोजना राबवण्यासाठी कृषी आणि पर्यावरण खात्यांमध्ये सुसंवाद, स्थानिक स्वराज्य संस्था आणि शेतकरी गटांचा सहभाग, आणि कृषी विद्यापीठांचं विज्ञानाधारित मार्गदर्शन महत्त्वाचं आहे. 

निसर्गाच्या जपणुकीतूनच सुरक्षित भवितव्य

शेतकऱ्याचं जीवन निसर्गाशी जोडलेलं आहे. त्यामुळे त्याचं रक्षण करणं म्हणजे फक्त ग्रीन मिशन नव्हे, तर देशाच्या अन्नसुरक्षेचं रक्षण आहे. निसर्ग हा आपली गुरू, सखा आणि रक्षक आहे. निसर्ग आणि मानव यांच्या सहजीवनातूनच खरी शाश्वत शेती साकारू शकते. निसर्गसंवर्धन हा केवळ एक पर्यावरणीय मंत्र नसून, शेतकऱ्याच्या भवितव्यासाठीचा सुरक्षिततेचा कवच आहे. 

लेखक कृषी वनस्पतीशास्त्राचे अभ्यासक आहेत

bhagwatchavan2025@gmail.com