जंगल बुक: कीटकशास्त्राची अनवट वाट

गायत्रीने सुरुवातीला खेकड्यांवर काम सुरू केले, पण तिला जंगल क्षेत्रात काम करण्याची इच्छा होती. तिच्या इच्छेला अनुसरून पतंगांवर संशोधन करण्याची संधी तिच्याकडे चालून आली. विशेष म्हणजे पतंग बहुतांश वेळा रात्रीच सक्रिय असतात, त्यामुळे रात्रीची संशोधन मोहीम, लाइट ट्रॅप्स लावून निरीक्षण करणं, प्रजातींची ओळख, त्यांच्याविषयीचे संदर्भ शोधणं, त्यावरचा अभ्यास या सगळ्याचा तिला भाग होता आले. तिने पहिल्याच वर्षी महादरेच्या जंगलात सुमारे १०० हून अधिक पतंग प्रजातींची नोंद केली, परंतु हे केवळ संशोधन नव्हते. तर तिने आपल्या संस्थेतील इतर सहकाऱ्यांसोबत महादरे जंगलाचा संवर्धन राखीव क्षेत्र म्हणून प्रस्ताव तयार करण्यातही मोलाची भूमिका बजावली.

यानंतर कास पठाराच्या जैवविविधतेने नटलेल्या खजिन्याकडे गायत्रीचे लक्ष वळले. पुष्पसौंदर्याने नटलेले हे पठार वनस्पतीशास्त्राच्या अभ्यासासाठी प्रसिद्ध असले तरी, या फुलांच्या परागीकरणात महत्त्वाची भूमिका बजावणाऱ्या कीटकांबद्दल फारसा अभ्यास झालेला नव्हता. या उणिवा भरून काढण्यासाठी गायत्रीने पतंग व वनस्पती यांच्यातील परस्पर संबंध या विषयावर पीएचडीसाठी प्रबंध निवडला. हे संशोधन कास पठाराच्या दीर्घकालीन संवर्धनासाठी उपयुक्त ठरणार आहे. केवळ पतंगच नव्हे, तर पठारी खेकड्यांवरही गायत्रीने अभ्यास सुरू केला. ‘डब्ल्यूडब्ल्यूएफ इंडिया’ यांच्या सहकार्याने तिने हे संशोधन सुरू केले असून ते जगातील पहिले पठारी खेकड्यांच्या वर्तनावर आधारित संशोधन ठरू शकते. याशिवाय, ती देवराई आणि देवडोह या पारंपरिक जैवसंपत्ती रक्षणाच्या संकल्पना पुन्हा समजून घेण्यासाठी महाराष्ट्र जनुकीय कोशाच्या प्रकल्पात सहाय्यक संशोधक म्हणून कार्यरत आहे. तसेच, रेशीमशेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांकडून टाकल्या जाणाऱ्या अळ्यांच्या विष्ठेवर आधारित सेंद्रिय खताचा शोधही तिने लावला आहे. शेतकऱ्यांना सहज वापरता येईल, असा प्रकल्प गायत्रीने तयार केला असून हा प्रकल्प रेड डॉट फाउंडेशन, बजाज, युनिसेफ आणि सेफ सिटी यांच्या ‘युवा इनोव्हेशन स्पर्धे’त सादर केला आहे. गायत्रीने आत्तापर्यंत महादरे इकॉलॉजिकल रिसर्च (इंटरडिसिप्लिनरी) ऑर्गनायझेशनमध्ये फ्रीलान्स संशोधक म्हणून काम केले आहे. याचबरोबर, निसर्ग संशोधन आणि संरक्षण संस्था, सातारा येथे फील्ड असिस्टंट, भारतीय प्राणी सर्वेक्षण विभाग येथे तांत्रिक सहाय्यक, आमदार लाल बहादूर शास्त्री महाविद्यालय, सातारा (शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापूर संलग्न) येथे कनिष्ठ संशोधन सहकारी म्हणूनही तिने काम केले आहे.

गायत्रीने भारतीय प्राणी सर्वेक्षण विभाग, पुणे येथे कीटकशास्त्रातील प्रशिक्षण घेतले असून, गोवा राज्याच्या पक्षी कोश प्रकल्पातही ती सहाय्यक म्हणून काम पाहते आहे. अमेरिका, कॅनडा, सॅन फ्रान्सिस्को आणि कोलोर यांसारख्या आंतरराष्ट्रीय संस्थांची ती सदस्य आहे. गायत्रीच्या कार्याची दखल घेत तिला अनेक राज्य, राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील पुरस्कारांनी गौरवण्यात आले आहे.

आजच्या काळात करिअरसाठी सुरक्षित, ठरावीक वाटा निवडण्याची प्रवृत्ती तरुण पिढीमध्ये दिसते. मात्र, गायत्री पवार हिने निसर्गाची साथ घेत, संशोधनाच्या माध्यमातून स्वत:ची एक वेगळी वाट तयार केली आहे. कीटक, खेकडे, पठार, जंगल आणि पर्यावरण संवर्धन यांचा अभ्यास करत तिने निसर्ग व विज्ञान या दोघांनाही समृद्ध केलं आहे. गायत्रीच्या या प्रवासातून अनेक नव्या संशोधकांना निश्चितच प्रेरणा मिळेल.

viva@expressindia.com