थोर संस्थापुरुष हरपला!

देशातील सर्वात मोठी व अव्वल दर्जाची सहकारी बँक असलेल्या सारस्वत बँकेचे अध्यक्ष या नात्याने बँकेच्या वृद्धीसाठी अथक कार्य करणारे एकनाथ ठाकूर हे नाव महाराष्ट्रात सर्वदूर परिचित आहे. कार्यकत्रे जोडणे, जपणे, प्रथम संस्था, नंतर कर्मचारी ही विचारधारा मनापासून जोपासणे, तेही संस्थेचा कसलाही तोटा न करता, संस्थेच्या प्रत्येक कर्मचाऱ्याला त्याच्या हक्काचा, न्याय्य वाटा मिळवून देण्याची मनोधारणा असल्यामुळे त्यांना संस्थाचालक आणि कर्मचारी या दोन्ही बाजूंकडून भरपूर सहकार्य आणि मानसन्मान मिळाला आणि म्हणूनच ते एक यशस्वी संघटना नेता होऊ शकले. स्टेट बँकेतील अधिकारी आणि कर्मचारी यांचे ठाकूरसाहेब हे अत्यंत आवडते नेते व आदरणीय व्यक्तिमत्त्व होते. स्टेट बँकेचे त्या वेळेचे अध्यक्ष आर. के. तलवार यांच्याबरोबर त्यांचे जसे सौहार्दपूर्ण संबंध असत तसेच ते बँकेतील अधिकारी/ कर्मचारी यांच्याबरोबरही असत. मतभेद व्यक्त करतानाही त्यांची सुसंस्कृतता कधीही सुटत नसे. त्यांच्या मनाची कवाडे सदैव खुली असत.
एकनाथी संस्था
ठाकूर हे नाथ प, एस. एम. जोशी, बाबा आमटे यांचे निस्सीम अनुयायी. राष्ट्रीय आणीबाणीच्या काळात सर्व स्तरांवर होत असलेल्या अन्यायांनी ते व्यथित झाले आणि राष्ट्रीय आणीबाणीच्या निषेधात त्यांनी स्टेट बँकेतील प्रतिष्ठेच्या अधिकारीपदाचा राजीनामा दिला. आणीबाणीच्या काळात सरकारी आस्थापनेतून आणीबाणीच्या निषेधार्थ राजीनामा देणारे ते पहिले राष्ट्रीय स्तरावरील अधिकारी नेते होते; परंतु नियतीला त्यांचे स्टेट बँकेतून बाहेर जाणे मान्य नव्हते. त्यामुळेच की काय राजीनाम्यानंतर २५ वर्षांनी त्याच महाकाय बँकेचे केंद्रीय संचालक म्हणून त्यांच्या विद्वतेची पोचपावती म्हणून केंद्र सरकारने त्यांची नेमणूक केली. ही बँकिंग विश्वातील अद्वितीय घटना होती. पूर्वी अधिकारी संघटनेचे अखिल भारतीय प्रमुख म्हणून बँकेत ठाकूरसरांचा विलक्षण दरारा होता. आता केंद्रीय संचालक या पदामुळे त्यांना वैभव प्राप्त झाले होते. ही नेमणूक अधिकारी प्रतिनिधी म्हणून नव्हती तर बँकिंग तज्ज्ञ म्हणून होती. त्या वेळच्या स्टेट बँकेच्या केंद्रीय संचालक मंडळात असलेले रिझव्‍‌र्ह बँकेचे माजी गव्हर्नर आय. जी. पटेल तसेच नंतरचे गव्हर्नर डॉ. रेड्डी यांच्याबरोबर १४,००० शाखा असलेल्या महाकाय स्टेट बँकेच्या केंद्रीय संचालक मंडळात संचालक म्हणून कार्यरत होण्याची संधी कुडाळच्या बालपणी दुकानगडी म्हणून काम करणाऱ्या नाथा ठाकुरांना मिळाली. ते जरी १९७६ मध्ये स्टेट बँकेतून बाहेर पडले तरी त्यांनी स्टेट बँक अधिकाऱ्यांची जी संघटना नावारूपाला आणली त्या संघटनेविषयी त्यांना आस्था आणि जिव्हाळा वाटे. स्टेट बँक अधिकाऱ्यांचा अखिल भारतीय महासंघ ठाकूर यांचा एक आदर्श नेता म्हणून आजही त्यांचा आठवणीने वेळोवेळी सत्कार करून संघटनाकार्याबद्दल आपली व सभासदांची ठाकूर यांच्याप्रति कृतज्ञता व्यक्त करीत असे.
गेली ४३ वष्रे कर्करोगासारख्या व्याधीला जबरदस्त इच्छाशक्तीने आणि धीरोदात्तपणे ते टक्कर देत होते. स्वत:ला नवनवीन कार्यात गुंतवून घेत आणि यशाची शिखरे गाठली. एक कुशल प्रशासक व अधिकारी, उत्तम वक्ता, यशस्वी संस्थाचालक, उत्कृष्ट सामाजिक आणि राजकीय भान असलेला संघटक, अर्थशास्त्र आणि बँकिंग क्षेत्रातील मुरब्बी व्यक्तिमत्त्व असे अनेक कंगोरे असलेले त्यांचे जीवन बहुआयामी बनलेले होते. समाजवादी विचारसरणीचा प्रभाव, महामानव कै. बाबा आमटे आणि शिवसेनाप्रमुख कै. बाळासाहेब ठाकरे या श्रद्धेयांचा लाभलेला सहवास, पत्करलेल्या कार्यासाठी केलेला त्याग, वंचितांबद्दलची कळकळ या सर्व गोष्टी ठाकूरसरांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनलेल्या.
एकनाथ केशव ठाकूर
१५ फेब्रुवारी १९४१ – ७ ऑगस्ट २०१४
ठाकूर यांचा जन्म कोकणातील म्हापणसारख्या निसर्गसुंदर गावात झाला. एकनाथ एक वर्षांचे असताना आई तर दोन वर्षांचे असताना त्यांचे वडील निवर्तले. घरच्या गरीब परिस्थितीमुळे भावंडांना जास्त शिक्षण घेता आले नाही व त्यांना उपजीविकेची व्यवस्था करावी लागली. सर्व भावंडांमध्ये लहान असलेले ठाकूर हुशार असल्याने त्यांनी पुढे शिकावे अशी सर्व भावंडांची इच्छा होती. कुडाळ शहरात राहणाऱ्या मोठय़ा बहिणीच्या घरी शिक्षणासाठी येऊन कुडाळ हायस्कूलमधून ठाकूर दहावीत उत्तीर्ण झाले. पण बहिणीच्या घरची आíथक स्थिती चांगली नसल्याने एकनाथ तब्बल नऊ वष्रे कुडाळमध्ये दादा तेली यांच्या दुकानात दुकानगडी म्हणून काम करीत होते. कुडाळ हायस्कूलमधील इंग्रजीचे अध्यापक अप्पा आंगचेकरसर यांच्या अध्यापनाने ठाकूर यांच्या मनात इंग्रजी विषयाची आवड निर्माण झाली व इंग्रजी विषयाचा सातवीपासूनच त्यांनी विशेष अभ्यास केला. पुण्याच्या स. प. महाविद्यालयातून प्रामुख्याने इंग्रजी हा विषय घेऊन बी. ए. पदवी ऑनर्स प्राप्त केली. पदवीपर्यंतचे शिक्षण त्यांनी पुणे शहरात शेतकी खात्यात नोकरी करुन पूर्ण केले. त्यानंतर एम. ए. करीत असताना स्टेट बँक ऑफ इंडियाच्या अखिल भारतीय स्तरावरील प्रोबेशनरी ऑफिसर या पदाच्या परीक्षेत नेत्रदीपक यश मिळवून बँकेत १९६६ मध्ये थेट अधिकारी पदावर भारतातील सर्वात मोठय़ा बँकेत ते नियुक्त झाले.
आठवण..
स्टेट बँकेतील आजी-माजी अधिकाऱ्यांना ठाकूरांबद्दल किती आदर वाटतो ते दर्शवणारी एक घटना अलीकडेच घडली. स्टेट बँकेचे देशभरात सुमारे ५०,००० निवृत्त कर्मचारी आजघडीला संघटित आहेत. त्यांचा अखिल भारतीय महासंघ आहे. तसेच राज्या-राज्यांत त्यांच्या राज्यव्यापी स्थानिक संघटना आहेत. आपल्या राज्यातील स्टेट बँक माजी अधिकारी-कर्मचारी संघटनेने ठाकूर यांना आपल्या वार्षकि अधिवेशनाला प्रमुख पाहुणे म्हणून पुणे येथे निमंत्रित केले होते; परंतु त्याच दरम्यान ठाकूरांच्या मानेवर व डोक्यावर साडेसात तासांची एक मोठी शस्त्रक्रिया मुंबईतील लीलावती रुग्णालयात झाली. निवृत्तीधारकांच्या वार्षकि सभेला साधारण ७५० ते ८०० सभासद उपस्थित असतात; पण ठाकूर प्रमुख पाहुणे म्हणून येणार म्हणून या वर्षी १२०० ते १४०० स्टेट बँकेचे निवृत्तीधारक वार्षकि सभेला आले होते. सभा सुरू झाली व निवृत्तीधारक संघटनेचे अध्यक्ष व्ही. एम. गोखले यांनी उभे राहून, ठाकूरसरांवर मोठी शस्त्रक्रिया झाल्याने आजच्या सभेला ते येऊ शकणार नाहीत, असे जाहीर केले आणि सभागृहातील प्रत्येक जण क्षणार्धात ठाकूरसरांना शुभेच्छा देण्यासाठी उभे राहिले. आपण एखाद्या उत्कृष्ट कार्यक्रमाला प्रतिसाद देण्यासाठी, तर कित्येक वेळा श्रद्धांजली देण्यासाठी सभागृहातील सर्व जण उभे राहतात हे अनेक वेळा पाहिले आहे. परंतु अध्यक्ष व्ही. एम. गोखले यांनी ठाकूर यांच्यावरील शस्त्रक्रियेबद्दल सांगताच सारे सभागृह ‘स्टॅण्डिंग ओवेशन’ देण्यासाठी- सदिच्छा देण्यासाठी झटकन उभे राहिले. खरे तर आणीबाणीच्या दरम्यान १९७६ मध्ये ठाकूरांनी बँकेचा राजीनामा दिला आणि तब्बल ३६ वर्षांनंतरही त्यांचे जुने सहकारी त्यांच्याबद्दल इतके भावुक का आहेत, असा कुणालाही प्रश्न पडेल, असे ‘स्टॅण्डिंग ओवेशन’ होते. तसे पाहिले तर १९७० पासून आजपावेतो ठाकूर अनेक शस्त्रक्रियांना सामोरे गेले होते.
राज्यसभेतील ठाकुरांची कामगिरी किती भरीव होती हे सांगण्याकरिता एकच आठवण पुरेल. तो राज्यसभेतील ठाकुरांच्या निवृत्तीचा दिवस होता. त्यांच्याबरोबर ५७ इतर राज्यसभा खासदार त्याच दिवशी राज्यसभेतून निवृत्त होणार होते. निरोपाचा समारंभ राज्यसभेतच चालू होता. इतर काही सभासदांची कृतज्ञतेची/ कौतुकाची भाषणे झाल्यानंतर तत्कालीन पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग शेवटच्या भाषणास उभे राहिले. त्यांनी आपल्या भाषणात निवृत्तांना उद्देशून बोलताना निवृत्त होणाऱ्या ५७ जणांपकी केवळ दोन जणांची नावे घेऊन उल्लेख केला. एक होते महाराष्ट्राचे माजी राज्यपाल व इंदिरा गांधी/ राजीव गांधी यांच्या पंतप्रधानपदाच्या कारकिर्दीतील सर्वोच्च सनदी अधिकारी डॉ. अ‍ॅलेक्झांडर व दुसरे होते आपले एकनाथ ठाकूर. एकनाथ ठाकुरांबद्दल बोलताना ‘एकनाथ ठाकूर माझे अनेक वर्षांचे स्नेही आहेत. त्यांचे संपूर्ण जीवन एक शौर्यकथाच आहे. ते कसे जगले, कसे वाढले, अशा असाध्य रोगाला त्यांनी कशी टक्कर दिली, हे सारे रोमांचकारी आहे. त्यांचे जीवन आपण अभ्यासले पाहिजे व ती जिद्द प्रत्येकाने आचरणात आणली पाहिजे. तिचे अनुकरण केले पाहिजे. या सभागृहात डॉ. अ‍ॅलेक्झांडर व ठाकूर यांनी मांडलेल्या विषयांवर अनेक वेळा चर्चा होत राहील व त्यांचे स्मरण होत राहील,’ असे कौतुकोद्गार काढले होते. ठाकूर यांच्याबद्दल जे पंतप्रधान बोलले, त्यानंतर टाळ्यांचा कडकडाट झाला.
गौरव..
ठाकूर यांच्या वैयक्तिक तसेच नेतृत्वगुणामुळे त्यांना अनेक सामाजिक संस्थांनी पुरस्कार देऊन आजवर अलंकारित केले आहे. त्यांना मिळालेल्या पुरस्कारांपकी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर पुरस्कार, साने गुरुजी पुरस्कार, कॅन्सर सव्‍‌र्हायव्हर पुरस्कार, एक्सलन्स् इन बिझनेस कम्युनिकेशन पुरस्कार, मनोहर उद्योगरत्न पुरस्कार, ‘वा. ग. चिरमुले पुरस्कार’, ‘सारस्वतरत्न पुरस्कार’, ‘कोंकणी दिग्गज पुरस्कार’, ‘आजीवन कर्तृत्व सन्मान पुरस्कार’, ‘मॅक्सेल आजीवन कर्तृत्व सन्मान पुरस्कार’, ‘सहकार वैभव पुरस्कार’, महाराष्ट्र चेंबर ऑफ कॉमर्स, इंडस्ट्री अ‍ॅण्ड अ‍ॅग्रीकल्चर व आय. बी. एन. लोकमततर्फे ‘आजीवन कर्तृत्व सन्मान पुरस्कार’ हे काही उल्लेखनीय पुरस्कार आहेत. कोकणचे लाडके एकनाथ ठाकूर यांचा बेळगावात ‘लोकमान्य’ हा ५,५१,००० रुपयांचा पुरस्कार देऊन पाच हजार लोकांच्या उपस्थितीत भव्यदिव्य सत्कार अलीकडेच झाला. पहिला लोकमान्य मातृभूमी पुरस्कार शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांना तसेच दुसरा ‘लोकमान्य’ मातृभूमी पुरस्कार शास्त्रज्ञ डॉ. रघुनाथ माशेलकर यांना मिळाला आहे.
‘सारस्वत बँक’ आणि ‘लोकसत्ता’ यांचे नाते गेल्या काही महिन्यांमध्ये अधिक घट्ट झाले होते. बँकेचे अध्यक्ष एकनाथ ठाकूर यांच्याच पुढाकाराने ‘लोकसत्ता’ ‘बदलता महाराष्ट्र’ हा उपक्रम गेल्या वर्षीपासून राबवू लागला. उपक्रमाच्या शुभारंभप्रसंगी ठाकूर यांनी या व्यासपीठावरून ‘लोकसत्ता’ची साथ बँकेच्या शतकोत्तर महोत्सवातही रहावी, अशी इच्छा व्यक्त केली होती.

ठाकूर यांच्या जाण्याने तमाम सहकार क्षेत्राची हानी झाली आहे. त्याचबरोबर बँक सृष्टीने एका बँकरबरोबरच सामाजिक विचारवंत, कर्मचारी संघटकही गमावला आहे. एखाद्या राजकीय पक्षाशी संबंध येऊनही पुरोगामीपणा त्यांनी जपला. ठाकूर हे सारस्वत बँकेत संचालक सदस्य म्हणून आले बँक व्यावसायिकदृष्टय़ा सक्षम बनविण्याबरोबरच अनेक सहकारी बँकांना त्यांनी सहकार्य केले. ७०च्या दशकात अधिकारी वर्गाच्या संघटनेची उभारणी ही कल्पना सर्वमान्य नसताना स्टेट बँकेत त्यांनी हे घडवून आणले. बँकेत नसतानाही त्यांनी एनएसबीच्या माध्यमातून बँकेत मराठी टक् का वाढावा यासाठी प्रयत्न केले. सहकारी क्षेत्र भक्कम करण्याबरोबरच बँकिंग क्षेत्राचा विस्तार ग्रामीण भागात करण्यासाठी ते नेहमी आग्रही राहिले.
– विश्वास उटगी, उपाध्यक्ष, ऑल इंडिया बँक एम्प्लॉइज असोसिएशन.

माझा व ठाकूर यांचा गेल्या तीन दशकांचा परिचय होता. सारस्वत बँकेपूर्वी आम्ही प्रथम मराठी व्यापारी मंडळात एकत्र काम केले आहे. २००१मध्ये त्यांच्या नेतृत्वाखाली मी या बँकेत संचालक म्हणून निवडून आलो. त्या वेळी बँकेच्या शाखा होत्या ७५ व एकूण व्यवसाय होता ४,६०० कोटी रुपयांचा. आज बँकेच्या २७० शाखा व व्यवसाय ३९,७०० कोटींपुढे आहे; हे ठाकूर यांच्याच दूरदृष्टीचे फळ आहे. त्यांचे समाजिक भानही मोठे होते. २६/११च्या शहीद कुटुंबातील एका व्यक्तीस सारस्वत बँकेत रुजू करून घेण्यास त्यांनी पुढाकार घेतला. याव्यतिरिक्तही अनेकांना बँकेत नोकरी देत त्यांनी अनेकांच्या जीवनाला स्थैर्य दिले. ठाकूर यांचे नेतृत्व, कर्तृत्व आणि दातृत्व यांचा साक्षीदार असण्याचे भाग्य मला अनेकदा मिळाले.
– किशोर रांगणेकर, संचालक, सारस्वत बँक.

ठाकूर यांची ओळख सहकारी बँकिंग क्षेत्राशी अधिक निगडित आहे. कारण हे क्षेत्र वेगळ्या वळणावर असतानाच त्यांनी सारस्वत बँकेची धुरा अध्यक्ष या नात्याने हाती घेतली. सहकारी बँक विश्वासार्हतेला धक्का बसला असा तो काळ होता. मात्र व्यावसायिकता आणि सहकारी तत्त्वांची सांगड घालून सहकारी विशेषत: सहकारी बँक क्षेत्राची घोडदौड कशी सुरू ठेवावी याचा वस्तुपाठच त्यांनी इतर बँकांपुढे घालून दिला होता. लहान उद्योजकांवर विश्वास टाकून त्यांना सहकाराचा उपयोग कसा करावा याचा पायंडा त्यांनी घालून दिला. अपना बँकेवर त्यांनी नितांत प्रेम केले. बँकेच्या प्रगतीच्या प्रत्येक टप्प्यावर त्यांनी आम्हाला प्रोत्साहन दिले. एकूणच सहकारी बँकिंगला वेगळी दिशा देणारा सहकारातील निष्ठावान कार्यकर्ता ठाकूर यांच्या निधनाने हरपला आहे.
– दत्ताराम चाळके, अध्यक्ष, अपना सहकारी बँक.

This quiz is AI-generated and for edutainment purposes only.

जनसंपर्क प्रमुख म्हणून माझा आणि ठाकूर साहेबांचा जवळपास एक तपाचा संपर्क राहिला आहे. प्रचंड स्मरणशक्ती आणि सर्व क्षेत्रांतील ज्ञान ही त्यांची स्वभाववैशिष्टय़े सांगता येतील. तब्बल ४३ वर्षे दुर्धर आजाराला कवटाळूनही आपली दैनंदिनी अत्यंत व्यस्त ठेवणारे ठाकूर हे एकमेवच. मोठय़ा मनाचा माणूस माझ्यासाठी गुरू आणि आत्मविश्वासू असे सारे गुण मला त्यांच्या संपर्कात अनुभवयाला मिळाले. जेवढा किचकट आजार तेवढाच उत्साह त्यांच्यात दिसून येई. मराठी तरुणांना उद्योजक व्हायचे असेल तर यांना त्याच्यासाठी सदैव काही तरी करण्याची घाई नेहमी जाणवत असे. त्यांचे सर्वच मोठे होते. सारस्वत बँकेचा आवाकाही त्यांनीच वाढविला. त्यांच्याच नेतृत्वाखाली बँक खासगीलाही लाजवेल अशी कामगिरी बजावत होती.
उमेश कांबळे, ओमार्क पब्लिक रिलेशन.