एमपीएससी मंत्र : कृषी घटक : मृदा आणि जलव्यवस्थापन

रोहिणी शहा

सामान्य अध्ययन पेपर एकमधील आर्थिक भूगोल हा मुद्दा पेपर चारमधील आर्थिक घटकांबरोबर एकत्रितपणे अभ्यासणे व्यवहार्य ठरेल. पेपर एकमधील ‘मृदा आणि जलव्यवस्थापन’ या मुद्यांच्या तयारीबाबत या लेखामध्ये चर्चा करण्यात येत आहे.

मृदा

मृदाविषयी अध्यापनशास्त्रीय (pedagogy) संकल्पना हे इंग्रजी अभ्यासक्रमातील pedology या शब्दाचे चुकीचे भाषांतर असावे. या ऐवजी Pedology म्हणजे मृदाशास्त्र/मृदा विज्ञान असा अर्थ घेऊन अभ्यास करणे समर्पक ठरेल. एक यामध्ये नैसर्गिक घटक म्हणून मृदेचा अभ्यास केला जातो. मृदा निर्मिती, मृदेचे रासायनिक घटक, मृदेची रचना अणि वर्गीकरण हे मुद्दे यात समाविष्ट होतात. सुदैवाने हे घटक अभ्यासक्रमामध्ये विस्ताराने देण्यात आले आहेत.

मृदा तयार होण्याची प्रक्रिया व कारके अभ्यासताना यातील भौतिक व रासायनिक प्रक्रिया;  त्यामागचे कारक घटक आणि मृदा निर्मिती करणारे खडक व खनिजे यांची कोष्टकामध्ये मांडणी करून अभ्यास करणे  व्यवहार्य ठरेल. यातून तयार होणाऱ्या मृदेचे भौतिक, रासायनिक व जैविक गुणधर्म आणि या गुणाधर्माचा जमिनीच्या उत्पादकतेवर होणारा परिणाम हे मुद्दे समाविष्ट केले तर विश्लेषणात्मक प्रश्नांची तयारी होईल.

जमिनीचा उभा छेद घेतल्यावर पृष्ठापासूनच्या प्रत्येक पातळीवरचे मृदा घटक आकृती समोर ठेवून अभ्यासल्यास जास्त लक्षात राहतील. त्या त्या पातळीवरील घटकांचे प्रमाण, त्याचा उत्पादकतेवरील परिणाम, प्रदूषणाचे त्यांच्या समतोलावरील परिणाम, त्यांचा समतोल ढासळल्यास होणारे परिणाम असे मुद्दे पहावेत.

मृदेच्या परिसंस्थेतील वनस्पती इत्यादी घटकांशी परस्परसंबंधांचा अभ्यास (edaphology) हा मृदा विज्ञानातील महत्त्वाचा घटक आहे. यातील मुद्यांची तयारी पुढीलप्रमाणे करता येईल:

मृदेमधील पीकवाढीसाठी आवश्यक पोषणतत्त्वे, त्यांचे स्वरूप, महत्त्व/कार्य, स्रोत, त्यांच्या अभावामुळे व आधिक्यामुळे पिकांवर होणारे परिणाम (रोग/नुकसान) या बाबी समजून घ्याव्यात. यांचा कोष्टके  मांडून अभ्यास करता येईल.

जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थाचा अभ्यास करताना त्यांचे स्रोत, स्वरूपे, गुणधर्म, त्यांच्या प्रमाणावर परिणाम करणारे घटक, त्यांचे महत्त्व आणि मृदेच्या गुणधर्मावर होणारे परिणाम या मुद्यांच्या आधारे टिप्पणे काढावीत. मृदेमधील स्थूल, सूक्ष्म वनस्पती आणि प्राणी यांचा अभ्यास त्यांचे मृदा आणि पिकांवरील चांगले व वाईट परिणाम, त्यांच्या अभावी वा आधिक्यामुळे होणारे परिणाम, त्यावरील उपाय, नुकसानकारक जीवांवरील उपाययोजनांचे फायदे, तोटे, समस्या व त्यावरील उपाय अशा मुद्यांच्या आधारे कोष्टकामध्ये टिप्पणे काढून करावा.

जमिनीच्या प्रदूषणाचे स्रोत समजून घेऊन त्यांचा जमिनीवर होणारा परिणाम, त्याचे तोटे, त्यावरील उपाय आणि प्रतिबंध व शमनासाठीचे उपाय असे मुद्दे लक्षात घ्यावेत. रासायनिक/अजैविक घटकांच्या वापराचे महत्त्व आणि नुकसान या दोन्ही बाजू लक्षात घेणे आवश्यक आहे.

मृदेची धूप व जमिनी खराब / समस्याग्रस्त होणे या समस्या कारणे, स्वरूप, असल्यास प्रकार, परिणाम, उपाय अशा मुद्यांच्या आधारे अभ्यासाव्यात. रिमोट सेन्सिंग आणि जीआयएस (GIS) यांचा खराब / समस्याग्रस्त जमिनीचे निदान आणि व्यवस्थापनाकरिता वापर करण्यामधील शासकीय प्रयत्न, उपक्रम, उपग्रह, प्रक्रिया, वैज्ञानिक तत्त्वे असे मुद्दे लक्षात घ्यावेत.

मृदा संधारणाची गरज, आवश्यकता, त्यातील घटक, समस्या, उपाय, संबंधित शासकीय योजना इत्यादी बाबी समजून घ्याव्यात.

जलव्यवस्थापन:

कृषी उत्पादकतेमध्ये महत्त्वाची भूमिका असलेल्या जलव्यवस्थापनाचा सर्वागीण अभ्यास आवश्यक आहे.

जल विज्ञान चक्र हा मुद्दा रसायनशास्त्रातील जलचक्राशी संबंधित आहे. जलचक्राच्या प्रत्येक टप्प्यावरील पाण्याचे स्वरूप, प्रमाण, रूपांतरण, इतर घटकांशी समतोल असे मुद्दे यामध्ये अभ्यासायला हवेत.

जलसंधारणाच्या पद्धती अभ्यासताना प्राचीन काळातील ठळक उदाहरणांसहित आधुनिक पद्धतींचा अभ्यास आवश्यक आहे. आधुनिक पद्धतींचे प्रकार, त्यांमधील घटक, जलविज्ञानविषयक संकल्पना/तत्त्वे, त्यांचे फायदे, तोटे, महत्त्व, असल्यास समस्या, त्यांची कारणे व उपाय अशा मुद्यांचा अभ्यास आवश्यक आहे.

पाण्याचा ताण/दुष्काळ ही संकल्पना समजून घेऊन नंतर त्यामागची कारणे, त्यामुळे होणारे परिणाम व त्यांवरील उपाय हे मुद्दे पहावेत. पीक निवारण म्हणजे प्रत्यक्षात पिकांमध्ये दुष्काळाचा सामना करण्यासाठी येणारे अनुकूलन आणि अशा अनुकूलन असणाऱ्या प्रजातींची लागवड करण्यासाठीचे प्रयत्न. पाण्याचा ताण सहन करण्यासाठी पिकांमध्ये येणारे अनुकूलन उदाहरणांसहित लक्षात घ्यावे. दुष्काळ निवारणासाठीचे शासकीय उपक्रम, कार्यक्रम, योजना यांमधील तरतुदी, उद्दिष्टे, मूल्यमापन अभ्यासावे.

पावसाचे पाणी अडवणे आणि साठवणे, भूजलसाठा वाढविणे यासाठीच्या देशातील आणि राज्यातील वेगवेगळ्या पद्धती व त्यांचे महत्त्व, पावसाच्या पाणीसाठय़ास प्रोत्साहन देण्यासाठीच्या उपाययोजना व त्यातील नावीन्यपूर्ण उपक्रम यांचा अभ्यास करावा.

पाणलोट क्षेत्राची संकल्पना समजून घेऊन त्यातील घटक, प्रक्रिया आणि पाणलोट क्षेत्र व्यवस्थापनावर परिणाम करणारे घटक बारकाईने अभ्यासावेत. या संकल्पनेतील तत्त्वे आणि तिची उद्दिष्टे व्यवस्थित समजून घ्यावीत.

पर्जन्याश्रयी शेती, कोरडवाहू शेती आणि सिंचित शेती इत्यादी सिंचनावर आधारित शेतीचे प्रकार व्यवस्थित समजून घ्यायला हवेत. सिंचनाचे प्रकार पुढील मुद्यांच्या आधारे त्यांतील फरक, साम्य कोष्टकात मांडून अभ्यासता येतील –

त्यातील पाण्याचा वापर, कालावधी, घेण्यात येणारी पिके (कोणत्या पिकांसाठी उपयुक्त), त्या त्या सिंचनाचे वेळापत्रक ठरविणारे निकष, सिंचनाबरोबर/सिंचनाद्वारे खते देता येण्याची शक्यता, उत्पादकता

अभ्यासक्रमामध्ये उल्लेख नसला तरी पाटबंधाऱ्यांचे प्रकार, वैशिष्टय़े, महत्त्व माहीत असायला हवेत.

पाटबंधारे प्रकल्पांची सिंचन कार्यक्षमता(Irrigation Efficiency) आणि पिकांची पाणी वापराची क्षमता (Water Use Efficiency) यांमधील फरक समजून घ्यावा. वेगवेगळ्या पाटबंधारे/सिंचन प्रकल्पांची सिंचन कार्यक्षमता तुलनात्मक कोष्टकामध्ये अभ्यासावी. तर महत्त्वाच्या पिकांची पाणीवापरक्षमता सिंचन पद्धतीनुसार किती असते याचीही कोष्टके  तयार करून अभ्यास करावा. या क्षमतांवर परिणाम करणारे घटक, त्याबाबतच्या समस्या, कारणे, परिणाम व उपाय हे मुद्देही अभ्यासणे महत्त्वाचे आहे.

सिंचनासाठी पाण्याची गुणवत्ता ठरविण्याचे निकष, प्रदूषण आणि औद्योगिक दूषित पाण्याचा सिंचनावरील व सिंचित जमिनी व पिकांवरील परिणाम व्यवस्थित समजून घ्यावेत.

पाणथळ जमिनींचे जलनिस्सारण करण्याची आवश्यकता, त्यासाठीचे उपाय, त्यांचे प्रकार व उपयुक्तता, अशा जमिनींवर घेता येणारी पिके व त्यांची उत्पादकता अशा मुद्यांच्या आधारे अभ्यास आवश्यक आहे.

नद्यांची आंतरजोडणी हा घटक आवश्यकता, व्यवहार्यता, समस्या, पर्यावरणविषयक मुद्दे आणि प्रकल्पांची सद्य:स्थिती या मुद्यांच्या आधारे अभ्यासावा.

अभ्यासक्रमामध्ये उल्लेख नसला तरी महाराष्ट्रातील कृषि-हवामान विभागांच्या आधारे महाराष्ट्रातील कृषिक्षेत्राचा संकल्पनात्मक आणि तथ्यात्मक अभ्यास एकाच वेळी करणे शक्य आहे. कृषि-हवामान विभागांमधील मृदेचा प्रकार, महत्त्वाची पिके, जलव्यवस्थापन, सिंचन पद्धती इत्यादींचा अभ्यास स्वरूप, समस्या, कारणे, उपाय या चार पैलूंच्या आधारे करावा. समस्यांचा विचार करताना नैसर्गिक स्थान, स्वरूपामुळे निर्माण होणाऱ्या, चुकीच्या पीकपद्धतीमुळे निर्माण होणाऱ्या, खतांच्या वापरामुळे, सिंचन पद्धतीमुळे, औद्योगिक व इतर प्रदूषकांमुळे निर्माण होणाऱ्या समस्यांचा समावेश करणे आवश्यक आहे.