प्रा. रवींद्र कुलकर्णी
उच्च शिक्षण संस्थांचे NEP-2020 अनुकूल उच्च शिक्षण संस्थेत रूपांतर करण्यासाठी जे उपाय व प्रयत्न करावे लागतील, त्यासंबंधी मागच्या आठवड्यात चालू झालेली चर्चा प्रा. रमेश सरांनी आज पुढे न्यायला प्रारंभ केला. ते म्हणाले, ‘‘विद्यार्थी केंद्रित उपक्रम आणि अभ्यासक/ विद्यार्थी सहाय्यक प्रणाली ही सर्वसमावेशक अशा राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण २०२० ला चालना देण्यासाठी, वेगवेगळ्या प्रकारच्या विद्यार्थी केंद्रित उपक्रमांचे आयोजन करणे आवश्यक आहे. महाराष्ट्रात ठएढ 2020 च्या अंमलबजावणीसाठी असलेल्या टास्क फोर्सने ‘कोणीही मागे राहणार नाही’ याची खात्री करण्याच्या दिशेने चळवळीला गती देण्याचा प्रस्ताव मांडला आहे. या अहवालात विद्यार्थ्यांची कामगिरी आणि त्यांचे शैक्षणिक निकाल, त्यांच्या परिणामांची सतत देखरेख आणि मूल्यमापन करण्यासाठी विशेष सेल स्थापन करण्याची शिफारस केली गेली आहे; ही समिती प्रायोगिकदृष्ट्या पुरावा पद्धतीचा वापर करेल, कोणासाठी आणि कोठे काम केले आणि काय केले नाही याचे डेटा-आधारित मूल्यमापन करील; सर्वांना सामावून घेण्याचा सर्वसमावेशकतेचा अजेंडा पुढे नेण्यासाठी नवीन मिशन/ योजना सुचवेल आणि सर्वोच्च तसेच उच्च शिक्षण संस्थांच्या स्तरावर समान संधी कार्यालय ( Equal Opportunity Office) निर्माण करायचे सुचवलं. एक ने या शिफारशींची अंमलबजावणी करावी.’’
प्रा. सुनील सरांनी विचारलं, ‘‘सर, याखेरीज कोणकोणत्या प्रकारचे प्रयत्न करणे आवश्यक असेल?’’
प्रा. रमेश सरांनी उत्तर दिलं, ‘‘उच्च शिक्षण संस्थांनी आपल्या शिक्षण संस्थेसंदर्भातील सर्व प्रकारच्या वैधानिक तपशीलांच्या माहिती देण्याबाबत (कार्यक्रम तपशील आणि अभ्यासक्रम शुल्क रचना, परीक्षा आणि मूल्यांकन नमुना, पात्रता असलेले शिक्षक कर्मचारी, SSR, AQAR B.) वारंवार वेबसाइट अपडेट करणे आवश्यक आहे. सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल विद्यार्थ्यांसाठी देण्यात येत असलेल्या शिष्यवृत्ती आणि त्यांच्यासाठी देऊ केलेल्या विविध साहाय्य योजनांसाठी अर्थसंकल्पीय तरतूद केलेली असणे आवश्यक आहे. अशा प्रकारे गुणवंत आणि सामाजिकदृष्ट्या दुर्बल क्षेत्रातील विद्यार्थ्यांसाठी ४ वर्षांच्या पदवी अभ्यासक्रमाची आणि २-वर्षे/१-वर्षाच्या पदव्युत्तर अभ्यासक्रमाकडे उत्कृष्ट उमेदवारांना आकर्षित करण्याच्या उद्देशाने शिष्यवृत्ती निर्माण करावी लागेल. दिव्यांग (शारीरिकदृष्ट्या विकलांग) विद्यार्थ्यांना चांगल्या प्रकारे प्रवेश मिळावा यासाठी पायाभूत सुविधांमध्ये सुधारणा करणे आवश्यक आहे.’’
महेश सरांचा प्रश्न आला, ‘‘सर, यासाठी आणखी काय काय करणे आवश्यक ठरू शकेल?’’
रमेश सर उत्तरले, ‘‘प्रत्येक संस्था ही सर्व प्रकारच्या विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी, त्यांच्या उत्कर्षसाठी वचनबद्ध असेल; तसेच शैक्षणिक आणि सामाजिक क्षेत्रात विविध विद्यार्थ्यांच्या विविध गटांना वर्गातील आणि वर्गाबाहेरील औपचारिक शैक्षणिक परस्परसंवादांना समर्थन देण्यासाठी मजबूत अंतर्गत प्रणाली तयार करेल. HEI ने NEP 2020 द्वारे परिकल्पित केल्यानुसार क्रीडा, सांस्कृतिक, अवांतर उपक्रम आणि अभ्यासक्रमाच्या जाहिराती/ वृद्धीसाठी समर्थन केले पाहिजे. उदाहरणार्थ, सर्व HEI कडे विषय-केंद्रित क्लब आणि विद्यार्थ्यांनी शिक्षकांच्या मदतीने आयोजित केलेल्या उपक्रमांना निधी देण्यासाठी यंत्रणा आणि संधी असतील; आणि आवश्यकतेनुसार इतर तज्ज्ञ, उदा. विज्ञान, गणित, कविता, भाषा, साहित्य, वादविवाद, संगीत, क्रीडा इ. यांना समर्पित असा एखादा क्लब आणि कार्यक्रम. अशा उपक्रमांचा अभ्यासक्रमात अभ्यासक्रमाचा एक भाग म्हणून समावेश केला जाऊ शकतो. केवळ शिक्षक म्हणून नव्हे तर मार्गदर्शक आणि मार्गदर्शक म्हणूनही विद्यार्थ्यांशी संपर्क साधण्याची क्षमता आणि प्रशिक्षण शिक्षकांकडे असेल. NEP-2020 धोरण दस्तऐवजाच्या कलम १२.४ नुसार, सामाजिक-आर्थिकदृष्ट्या वंचित पार्श्वभूमीतील विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षणात यशस्वी संक्रमण करण्यासाठी प्रोत्साहन आणि समर्थन आवश्यक आहे. त्यामुळे विद्यार्थ्यांचे शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक कल्याण सुनिश्चित करण्यासाठी विद्यापीठे आणि महाविद्यालयांनी उच्च दर्जाची शिकाऊ सहाय्य केंद्रे आणि व्यावसायिक शैक्षणिक आणि करिअर समुपदेशन प्रणाली स्थापन करणे आवश्यक आहे.’’
प्रा महेश सरांनी विचारलं, ‘‘सर, पुन्हा एकदा प्रश्न उपस्थित करतो की, कोणत्या महाविद्यालयांना स्वायत्त होण्यासाठी प्रयत्न करता येतील?’’
प्रा रमेश सर म्हणाले, ‘‘ NAAC मान्यता, शैक्षणिक ऑडिट आणि IQAC विद्यापीठाने गैर-मान्यताप्राप्त संलग्न महाविद्यालयांना मान्यता मिळण्यासाठी आणि NAAC अ ग्रेड असलेल्या महाविद्यालयांना स्वायत्त होण्यासाठी प्रवृत्त केले पाहिजे. गुणवत्ता हमी यंत्रणा म्हणून, प्रत्येक मान्यताप्राप्त एक ने मान्यताप्राप्तीनंतरच्या गुणवत्तेचा निर्वाह उपाय म्हणून अंतर्गत गुणवत्ता हमी कक्ष ( IQAC) स्थापन केला पाहिजे. गुणवत्ता वाढ ही एक सतत प्रक्रिया असल्याने, IQAC संस्थेच्या प्रणालीचा एक भाग म्हणून कार्य करते आणि गुणवत्ता वाढ आणि पालनपोषणाच्या उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी कार्य करते. HEI च्या एकूण कार्यक्षमतेत जाणीवपूर्वक, सातत्यपूर्ण आणि उत्प्रेरक सुधारणा करण्यासाठी एक प्रणाली विकसित करणे हे IQAC चे मुख्य कार्य आहे. HEIs ने UGC नियमांनुसार नियमितपणे प्रशासकीय आणि शैक्षणिक ऑडिट केले पाहिजे.’’
प्राध्यापिका बर्वे या नव्याने आल्या होत्या, त्यांनी विचारलं, ‘‘सर, या सर्व संदर्भात ABC- Academic Bank of Credit चा वापर कसा करता येईल?’’
प्रा रमेश सर म्हणाले, ‘‘ ABC वर HEI ची नोंदणी, आणि NHEQF ( National Higher Education Qualification Framework – राष्ट्रीय उच्च शिक्षण पात्रता आराखडा) संरेखित बहुविद्याशाखीय अभ्यासक्रमाची रचना, विद्यार्थ्यांच्या आगमन- निर्गमनासंबंधीची सर्व माहिती, ठएदा हे प्रमाणपत्र/ डिप्लोमा/ पदवीशी संबंधित अशा शिक्षण परिणामांची रूपरेषा देणारे सर्व विषय आणि क्षेत्रांमधील अभ्यासक्रमांसाठी, ज्यांच्यासाठी PSSB ( Professional Standard Setting Body- व्यावसायिक गुणवत्ता निश्चिती करणारे मंडळ/ संस्था) नाही त्यांच्यासाठी मार्गदर्शक दस्तऐवज अशा सर्व प्रकारची माहिती असेल. पुन्हा एकदा सर्वांना सांगू इच्छितो की बहुविद्याशाखीय अभ्यासक्रम, क्रेडिट ट्रान्सफर आणि क्रेडिट स्वीकृती सक्षम करण्यासाठी एकाधिक प्रवेश आणि निर्गमन प्रणालीसह प्रोग्राम ऑफर करणार्या उच्च शिक्षण संस्थांनी झ्र एक नी ABC मध्ये नोंदणी करणे आवश्यक आहे.’’
अनुवाद डॉ नीतिन आरेकर
