मनातलं कागदावर: दहा रुपयांची किंमत

‘‘हल्ली पैशाला किंमतच उरली नाही.’’

‘‘महागाई कोण वाढली आहे. फळं/ भाज्या आणायला गेलो की पाचशे रुपयाची नोट अगदी सहज जाते…’’

असे संवाद आपल्या आजूबाजूला अनेकदा ऐकायला मिळतात. पाच दहा रुपयांत काय येतं?, साधी कोथिंबीरसुद्धा येत नाही, असंही आपण सहज म्हणत असतो. परंतु ते प्रत्येक काळात तसंच तर होतं. महागाई वाढली आहे हे तर नक्की, पण पैशाला किंमत उरली नाही, असं जे आपण सहज म्हणून जातो ते खरं आहे का?

आमची पणजी जेव्हा होती, तेव्हा माझ्या लेकाच्या आणि तिच्या गप्पा सुरू असायच्या. ती तिच्या लहानपणीच्या किंवा तिच्या काळातल्या गोष्टी त्याला सांगायची, तेव्हा त्याला गंमत वाटायची. पैसा, आणा, रुपया त्याची नाणी या सगळ्यांबद्दल आणि त्या काळातल्या वेगवेगळ्या गोष्टींबद्दल त्याला ऐकायला आवडायचं. मग आजीचा आवडता डायलॉग असायचा, त्या काळातसुद्धा स्वस्ताई होती असं कसं म्हणायचं, हातात पगार कुठे येत होता एवढा? जेवढे पैसे मिळायचे त्यातून हे सगळं भागवायचं.

आज हे सगळं आठवायचं आणि सांगायचं कारण काय, तर घडलेले दोन प्रसंग. आपल्या आयुष्यात अनेक प्रसंग, अनेक घटना नेहमीच घडत असतात. कधीतरी त्या लक्षात राहतात, कधी आपण विसरून जातो. एक प्रसंग काही वर्षांपूर्वी घडलेला आणि एक अगदी ताजा गेल्या एक-दोन आठवड्यातला. पण दोन्ही अगदी लक्षात राहाणारे. पैशाला किंमत आहे हे पटवून देणारा आणि माणुसकी किंवा सहृदयता याचं दर्शन घडवणारा…

प्रसंग १-

काही वर्षांपूर्वी जेव्हा मी नवी मुंबईला कामाला जात होते, तेव्हा ठाणे पूर्वेला माझी स्कूटर स्टेशनबाहेर पार्क करायचे आणि तिथून ट्रेन पकडून कामावर जायचे. एकदा दुपारी ट्रेनने मी परत आले, स्कूटर काढली आणि घरी यायला निघाले. वाटेत एक दोघांनी, ‘स्टॅन्ड- स्टँड’ असा आवाज दिला आणि माझ्या लक्षात आलं की, माझ्या स्कूटरचा साइड स्टॅन्ड खाली आला आहे. प्रयत्न करूनही तो वर होत नव्हता. मग तो तसाच पायाने धरून गाडी पुढे ढकलत ढकलत, विचार करत होते की आता घरापर्यंत कसं जायचं? तेवढ्यात वाटेत ओळीने काही दुकानं लागली. त्या दुकानांमध्ये एक छोटंसं गॅरेज होतं. तिथे मुख्य मेकॅनिक आणि एक १४-१५ वर्षाचा मुलगा होता.

काम अगदीच छोटं असल्यामुळे मेकॅनिकने त्या मुलाला पाठवलं, तो मुलगाही म्हणाला, पाच मिनिटांत होऊन जाईल आणि खरोखरच पुढच्या काही मिनिटांत माझ्या स्कूटरचं काम झालं. किती पैसे झाले असं विचारल्यावर त्यांनी सांगितलं, फक्त दहा रुपये… मी मनातून खूश झाले की, वा! एवढंच काम होतं, फक्त दहा रुपयांत माझं काम झालंसुद्धा…! असं म्हणत मी एक दहा रुपयाची नोट काढली, त्या मुलाच्या हातात ठेवली आणि हेल्मेट घालत तिथेच उभी होते. तो मुलगा ती दहा रुपयांची नोट तशीच हातात ठेवून, शेजारच्या चहाच्या दुकानात गेला. त्याने थाटात ती नोट त्या दुकानदारासमोर धरली. दोघांची नजरानजर झाली… आणि मी क्षणभर त्यांच्याकडे बघतच बसले. काय नव्हतं त्याच्या नजरेत! अनेक विचार माझ्या मनात येऊन गेले… सकाळपासून कामात बुडालेल्या त्या मुलाला कदाचित चहा प्यायलासुद्धा मिळाला नसेल किंवा त्याची कधीची तरी आधीची उधारी बाकी असेल का? पैशांवरून या दोघांच्यात काही बोलणं झालं असेल का? मला डोळ्यासमोर घडलेल्या त्या प्रसंगांनी लक्षात आलं की दहा रुपयालासुद्धा त्या मुलाच्या लेखी केवढी मोठी किंमत आहे… कदाचित त्या प्रसंगाची तीव्रता शब्दातून – हे वाचून कळेलच असं नाही, पण मला मात्र त्याच्या नजरेतून आणि देहबोलीतून ती नक्कीच जाणवली.

प्रसंग २ –

काही दिवसांपूर्वी रेडिओवरचा कार्यक्रम संपवून ट्रेनने मी घरी निघाले. दुपारची वेळ असल्यामुळे गाडीत फारशी गर्दी नव्हती. माझ्या शेजारी एका दीड दोन वर्षाच्या छोट्या मुलीला कुशीत घेऊन तिची आई बसलेली होती. मुलीची सतत चुळबुळ सुरू होती. आणि तिच्या आईचं तिला पाणी दे, खिडकीतून काहीतरी दाखव, गप्पा मार असं सुरू होतं. तेवढ्यात एक भेळ विकणारी तरुणी गाडीमध्ये आली. दुपारची भुकेची वेळ असल्यामुळे काही लोक तिच्याकडून भेळ घेत होते. अर्थातच तिचं भरभर काम सुरू होतं. ती आमच्या जवळ आली तेव्हा माझ्या शेजारच्या त्या छोट्या मुलीच्या आईने तिला विचारलं की, मला भेळ नको आहे, मला नुसते चुरमुरे देशील का? ती तिच्याकडे बघत होती, पण तिने काहीच उत्तर दिलं नाही, ती तिच्या कामात व्यग्र होती. ती आई पुन्हा म्हणाली, ‘‘मला ना माझ्या छोटीसाठी नुसते कुरमुरे हवे आहेत, भेळ नको आणि तिखट, शेव असं काहीच त्याच्यात नको, त्यामुळे कमीत कमी किती रुपयांचे तुम्ही चुरमुरे द्याल? पाच किंवा दहा रुपयांचे दिलेत तरी चालतील.’’

भेळवालीने कागदाची एक पुडी केली आणि त्यात चुरमुरे भरले, ती बंद करून तिच्या हातात दिली आणि ती भेळेचं सामान उचलून पुढे जायला लागली. त्या मुलीच्या आईने तिला थांबवलं आणि दहा रुपयाची नोट तिच्यासमोर धरली. तिने हातानेच नको म्हटलं, पण तिने तिला पुन्हा थांबवलं आणि म्हणाली, ‘‘किती रुपयांचे तुम्ही चुरमुरे दिलेत? हे दहा रुपये ठेवा.’’

भेळवालीने मागे वळून पाहिलं आणि फक्त एवढंच म्हणाली, ‘‘बच्चे के लिए दिया है, उसका पैसा लुंगी क्या?’’

ती आई परत म्हणाली, ‘‘ऐसा मत करो, ये पैसे रखलो.’’

तिने पुन्हा तेच सांगितलं, मुलासाठी दिल्यानंतर मी पैसे घेणार नाही. शांतपणे आपलं सामान उचलून ती पुढे निघून गेली. भेळ विकणारी ती तरुणी, खरं तर असे किती पैसे मिळवत असेल? त्या दहा रुपयाची तिला किंमत नसेल? तिच्यासाठीही ते महत्त्वाचेच असतील. पण तरीही तिच्या मनातली माणुसकी, सह्रदयता मनाला इतकी भावली की मीही क्षणभर तिच्याकडे बघतच बसले. दहा रुपयांची किंमत या दोन प्रसंगातून मला चांगलीच समजली.