काही दिवसांपासून इराण-इस्रायल संघर्ष सुरू होता. आता अमेरिकेने मध्यस्थी करत युद्धविरामाची घोषणा केल्याने हा संघर्ष काहीसा निवळला आहे. मात्र, अमेरिकेच्या गुप्तचर संस्थेने पाकिस्तानबाबत धक्कादायक खुलासा करीत, अमेरिकेसह पाकिस्तान शेजारी देशांचीही चिंता वाढवली आहे. पाकिस्तान आण्विक क्षेपणास्त्र तयार करीत आहे, जे अमेरिकेपर्यंत मारा करण्यास सक्षम असणार आहे, अशी माहिती समोर आली आहे.
पाकिस्तान एक आंतरखंडीय बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्र (आयसीबीएम) विकसित करीत असल्याची माहिती आहे. ‘फॉरेन अफेअर्स’च्या वृत्तानुसार, पाकिस्तानी लष्कराच्या या हालचालीने अमेरिकेची चिंता वाढवली आहे. सध्या अमेरिका आणि रशियासह मोजके देश आहेत, ज्यांच्याकडे आयसीबीएम आहे. पाकिस्तानने हे क्षेपणास्त्र तयार केल्यास त्याचादेखील समावेश या यादीत होईल. बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्र म्हणजे नक्की काय? पाकिस्तान खरंच हे क्षेपणास्त्र विकसित करत आहे का? कोणकोणत्या देशांकडे हे क्षेपणास्त्र आहे? त्याविषयी जाणून घेऊ…
बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्र (आयसीबीएम) म्हणजे काय?
आंतरखंडीय बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्रात अन्य खंडात मारा करण्याची क्षमता असते. प्रारंभी रॉकेट इंजिनाच्या शक्तीवर हे क्षेपणास्त्र झेपावते. त्यानंतर गुरुत्वाकर्षणाच्या प्रभावाखाली हे क्षेपणास्त्र अवकाशातून प्रवास करते. इंटरकाँटिनेंटल बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्रे (आयसीबीएम) लांब अंतरापर्यंत अण्वस्त्रे वाहून नेऊ शकतात. ती स्ट्रॅटेजिक किंवा लांब पल्ल्याची बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्रे म्हणूनही ओळखली जातात. ही क्षेपणास्त्रे ५,५०० किलोमीटरपेक्षा जास्त दूरवरचा प्रवास करू शकतात. इंटरकाँटिनेंटल बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्राची कमाल श्रेणी ७,००० ते १६,००० किलोमीटरपर्यंत असते. फेडरेशन ऑफ अमेरिकन सायंटिस्ट्सने म्हटले आहे की, यापैकी काही शस्त्रे जगात जवळजवळ कुठेही लक्ष्यांवर मारा करू शकतात.
आयसीबीएम क्षेपणास्त्रे वेगवेगळ्या प्रकारे लाँच केली जाऊ शकतात. ही क्षेपणास्त्रे भूमिगत क्षेपणास्त्र सायलो, ट्रक, रेल्वे किंवा पाणबुड्यांवरील मोबाइल लाँचरद्वारे डागली जाऊ शकतात. लांब पल्ल्याच्या हल्ल्यांसाठी ती उपयुक्त ठरतात. तीव्र, वळणदार मार्गाने मार्गक्रमण करणारी ही क्षेपणास्त्रे लक्ष्याकडे झेपावताना वातावरणाबाहेर जाऊन पुन्हा आत प्रवेश (रिएन्ट्री तंत्रज्ञान) करतात. अनेक वॉरहेड्स, मोठे पेलोड वाहून नेण्यास ती सक्षम असतात. बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्रांचे पल्ल्यावरून वर्गीकरण केले जाते. त्यात आंतरखंडीय (आयसीबीएम), कमी पल्ल्याची (एसआरबीएम), मध्यम श्रेणीची (एमआरबीएम), मध्यवर्ती श्रेणीतील (आयआरबीएम) या क्षेपणास्त्रांचा समावेश होतो.
पाकिस्तान हे क्षेपणास्त्र विकसित करत आहे का?
परराष्ट्र व्यवहार (फॉरेन अफेअर्स) अहवालातील महितीनुसार, पाकिस्तान अमेरिकेपर्यंत पोहोचू शकणारे अण्वस्त्र वाहून नेण्यासाठी आंतरखंडीय बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्र विकसित करीत आहे. जर पाकिस्तानने लांब पल्ल्याचे बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्र विकसित केले, तर अमेरिकेकडे पाकिस्तानला ‘Nuclear Adversary’ मानण्याशिवाय पर्याय राहणार नाही, असे अमेरिकेच्या गुप्तचर सूत्रांचे सांगणे आहे. सध्या रशिया, चीन व उत्तर कोरिया यांना अमेरिका ‘Nuclear Adversary’ मानते. याचाच अर्थ अमेरिकेला लक्ष्य करू शकणाऱ्या ‘आयसीबीएम’ असलेल्या देशांना अमेरिकेकडून मित्र मानले जाणार नाही.
“पाकिस्तानचा अण्वस्त्र कार्यक्रम भारताला रोखण्यावर केंद्रित असल्याचा दावा पाकिस्तान करत असला तरी अमेरिकन गुप्तचर संस्थांनी असे म्हटले आहे की, पाकिस्तानी सैन्य विकसित करीत असलेले आयसीबीएम अमेरिकेपर्यंत मारा करण्यास सक्षम असेल,” असे या अहवालात सांगण्यात आले आहे. या अहवालानुसार, असे शस्त्र विकसित करण्याचा पाकिस्तानचा हेतू अमेरिकेला प्रतिबंधात्मक हल्ल्यात पाकिस्तानमधील शस्त्रागार नष्ट करण्याचा प्रयत्न करण्यापासून रोखणे असू शकतो. तसेच भविष्यातील भारत-पाकिस्तान संघर्षात भारताच्या वतीने हस्तक्षेप करण्यापासून रोखणेही असू शकतो.
१९७० च्या दशकाच्या सुरुवातीला प्रादेशिक तणावामुळे विशेषतः मे १९७४ मध्ये भारताने केलेल्या अण्वस्त्र चाचण्यांनंतर पाकिस्तानचा अण्वस्त्र कार्यक्रम सुरू झाला. मे १९९८ मध्ये भारताच्या चाचण्यांनंतर, पाकिस्तानने सहा अण्वस्त्र चाचण्या सुरू केल्या होत्या. त्यावेळी अण्वस्त्रधारी देशांच्या यादीत पाकिस्तानच्या नावाचा समावेश झाला. ‘अल जझीरा’च्या वृत्तानुसार, पाकिस्तानकडे १७० हून अधिक अण्वस्त्रे आहेत.
कोणत्या देशांकडे आंतरखंडीय बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्र?
शस्त्रास्त्र नियंत्रण संघटनेच्या मते, अमेरिका, चीन, फ्रान्स, इस्रायल, रशिया, भारत, ब्रिटन वउत्तर कोरियासह आठ देशांकडे आंतरखंडीय बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे आहेत. मार्च २०२४ मध्ये भारताच्या स्वदेशी ‘अग्नी-५ आयसीबीएम’ने मल्टीपल इंडिपेंडेंटली-टार्गेटेबल रीएन्ट्री व्हेईकल (एमआयआरव्ही) तंत्रज्ञानाचा वापर करून, पहिली उड्डाण चाचणी यशस्वीरीत्या पूर्ण केली. त्यानंतर भारताचा समावेश या निवडक गटांच्या यादीत झाला. अग्नी-५ ची श्रेणी पाच हजार किलोमीटर इतकी आहे. या पल्ल्यात चीनसकट संपूर्ण आशिया, युरोपचा बराचसा भाग आणि आफ्रिकेचा काही भाग येतो. १९८३ ला इंटिग्रेटेड गाइडेड मिसाईल डेव्हलपमेंट प्रोग्राम (आयजीएमडीपी) कार्यक्रम हाती घेण्यात आला होता. या माध्यमातून जमिनीवरून हवेत, हवेतून हवेत मारा करणारी विविध क्षमतांची क्षेपणास्त्रे विकसित करण्याचे निश्चित करण्यात आले. त्याचाच एक भाग म्हणून अग्नी नावाने लांब पल्ल्याची क्षेपणास्त्रे विकसित करण्यात आली. अग्नी ५ हे त्याचे सर्वांत विकसित स्वरूप आहे.
सप्टेंबर २०२४ मध्ये चीनने आंतरराष्ट्रीय पाण्यात आंतरखंडीय बॅलिेस्टिक क्षेपणास्त्राची चाचणी केल्याचे सांगण्यात येते. या चाचणीनंतर शेजारी राष्ट्रांकडून चीनवर तीव्र टीका करण्यात आली होती. गेल्या ऑक्टोबरमध्ये उत्तर कोरियाने एक नवीन आयसीबीएम लाँच केले. हे क्षेपणास्त्र ८६ मिनिटे उड्डाण करू शकते.
