शेख हसीना यांच्यावर मानवाधिकारांच्या विरोधातील गुन्ह्यांचा आरोप, काय आहे शिक्षेची तरतूद?

यामध्ये न्यायालयाची भूमिका काय, हसीना यांच्यावर नेमके कोणते आरोप आहेत, याबाबत जाणून घेऊ…

बांगलादेशचे आंतरराष्ट्रीय गुन्हे न्यायाधिकरण म्हणजे काय?

आंतरराष्ट्रीय गुन्हे (न्यायाधिकरण) कायद्यांतर्गत या न्यायाधिकरणाची स्थापना करण्यात आली. १९७१ च्या स्वातंत्र्य युद्धामुळे बांगलादेशची निर्मिती झाली. त्याला पूर्वी पूर्व पाकिस्तान म्हणून ओळखले जात असे. या कायद्यांतर्गत २५ मार्च ते १६ डिसेंबर १९७१ दरम्यान बांगलादेशच्या हद्दीत झालेल्या नरसंहार, मानवतेविरुद्धचे गुन्हे आणि आंतरराष्ट्रीय कायद्यांतर्गत इतर गुन्ह्यांसाठी व्यक्तींचा शोध, खटला चालवणे आणि शिक्षा करण्याची तरतूद होती. १९७० च्या काळात पूर्व पाकिस्तानमध्ये शेख मुजीबुर रहमान (शेख हसीना यांचे वडील) यांच्या नेतृत्वाखालील अवामी लीगने १६२ पैकी १६० जागा जिंकल्या. पाकिस्तानच्या सत्ताधारी स्थापनेने लोकप्रिय, बंगाली राष्ट्रवादी भावनांच्या वाढीला प्रतिबंधित करण्यासाठी विजयाला वैधता देण्यास नकार दिला.

दरम्यानच्या काळात पश्चिम पाकिस्तानच्या सांस्कृतिक आणि राजकीय कल्पना लादल्यामुळे पूर्व पाकिस्तानमध्ये असंतोष निर्माण झाला होता, त्यामुळे त्याचा विपरीत परिणाम झाला आणि निदर्शने सुरू झाली. २५ मार्च १९७१ रोजी पाकिस्तानी लष्कराने क्रूर कारवाई सुरू केली. यामध्ये बंगाली लोकांची मोठ्या प्रमाणात हत्या झाली आणि बांगलादेशी निर्वासितांचा भारतात प्रवेश झाला. ४ डिसेंबर रोजी भारताने पाकिस्तानविरुद्ध औपचारिकपणे युद्ध घोषित केल्यानंतर काही दिवसांनी १६ डिसेंबर रोजी हा संघर्ष अखेर संपला.

न्यायाधिकरणाची स्थापना कशी झाली?

ट्रायल्स फॉर इंटरनॅशनल क्राइम्स इन एशिया (२०१५) या पुस्तकानुसार, बांगलादेश आणि भारतीय सैन्याच्या संयुक्त कमांडने पाकिस्तानी सशस्त्र दलातील सुमारे ८२,००० सदस्यांना आणि सुमारे ११,००० नागरिकांना युद्धकैदी किंवा नजरकैदी केले. १९७३ मध्ये युद्धादरम्यान गुन्हे केल्याचा आरोप असलेल्या १९५ युद्धकैद्यांवर खटला चालवण्यासाठी हा कायदा मंजूर करण्यात आला. फेब्रुवारी १९७४ मध्ये पाकिस्तानने बांगलादेशला एक स्वतंत्र राष्ट्र म्हणून मान्यता दिली आणि दोन्ही देशांमधील संबंध सुधारले. त्यानंतर बांगलादेशने १९५ संशयितांना माफी दिली आणि त्यांना पाकिस्तानला परत पाठवण्यात आले.

तीन दशकांहून अधिक काळानंतर, हसीना यांच्या नेतृत्वाखालील अवामी लीग सरकारने युद्धादरम्यान गुन्ह्यांसाठी राजकीय विरोधी पक्षाच्या सदस्यांवर खटला चालवण्याचा आपला हेतू जाहीर केला आणि खटल्यांची कल्पना पुनरुज्जीवित केली. असे करण्यासाठी २००९ मध्ये त्यांनी कायद्यात सुधारणा करून नागरिकांना त्याच्या कक्षेत समाविष्ट केले आणि आंतरराष्ट्रीय गुन्हे न्यायाधिकरण म्हणून ओळखले जाणारे तीन सदस्यीय न्यायाधिकरण स्थापन केले. ज्या लोकांवर खटला चालवला गेला, त्यात जमात-ए-इस्लामीसह राजकीय विरोधी पक्षाचे सदस्य होते. हा पक्ष बांगलादेशच्या मुक्ततेला विरोध करत होता आणि पाकिस्तानसोबत राहण्याचे समर्थन करत होता. मात्र, युद्धादरम्यान त्यांनी अत्याचार केले नाहीत असा दावा त्यांनी केला.
एएफपी वृत्तसंस्थेच्या वृत्तानुसार, हसीना यांच्या कारकि‍र्दीत आयसीटीने १०० हून अधिक लोकांना मृत्युदंडाची शिक्षा सुनावली. आंतरराष्ट्रीय अधिवेशनांचे पालन न केल्याबद्दल मानवाधिकार गटांनी न्यायालयावर अनेकदा टीका केली होती.

शेख हसीना यांच्यावर काय आरोप आहेत?

आठवड्यांच्या निदर्शनांनंतर हसीना यांना पदावरून काढून टाकण्यात आले. सार्वजनिक नोकऱ्या आणि शिक्षणात कोटा वाढवण्याच्या वादग्रस्त न्यायालयाच्या निर्णयाला विरोध करणाऱ्या विद्यार्थ्यांनी ही निदर्शने केली. हा कोटा मुक्ती युद्धात लढलेल्या लोकांच्या मुलांसाठी आणि नातवंडांसाठी होता.हसीना यांनी निदर्शकांची तुलना १९७१ च्या युद्धादरम्यान क्रूर दडपशाहीचे नेतृत्व करणाऱ्या रझाकारांच्या वंशजांशी केल्यावर परिस्थिती आणखी बिकट झाली. कालांतराने ते हसीना यांच्या विरोधात निदर्शनांमध्ये एकत्रित झाले आणि त्यानंतरच्या पोलिसांच्या कारवाईत ४५० हून अधिक लोक मारले गेले.

बांगलादेशी वृत्तपत्र द डेली स्टारनुसार, हसीना यांच्यावर पाच विशिष्ट आरोप लावण्यात आले आहेत. मुख्य अभियोक्ता ताजुल इस्लाम यांनी हसीना यांच्यावर खून, हत्येचा प्रयत्न आणि इतर अमानवीय कृत्यांचा समावेश असल्याचे सांगितले. प्रतिवादींवर कायदा अंमलबजावणी संस्था आणि अवामी लीग आणि त्यांच्या सहयोगी संघटनांच्या सशस्त्र कार्यकर्त्यांनी नागरिकांविरुद्ध केलेल्या या गुन्ह्यांना चिथावणी देणे, मदत करणे, त्यात सहभागी असणे आणि त्यांना रोखण्यात अयशस्वी होणे असे आरोप त्यांच्यावर करण्यात आले.

शेख हसीना यांच्यावर हेलिकॉप्टर, ड्रोन आणि प्राणघातक शस्त्रांचा वापर करून विद्यार्थी निदर्शकांना संपवण्याचे आदेश दिल्याचा आरोप आहेत. त्यानंतर रंगपूरमधील बेगम रोकेया विद्यापीठाजवळ अबू सईद या निदर्शक विद्यार्थ्याच्या हत्येचा आरोप लावण्यात आला आहे. “शेख हसीना यांच्यावर प्रक्षोभक भाषणे केल्याचा आणि निदर्शक विद्यार्थ्यांविरुद्ध प्राणघातक शस्त्रे वापरण्याचे आदेश दिल्याचा आरोप आहे”, असे एका अहवालात म्हटले आहे. अहवालानुसार, १५०० हून अधिक लोक मारले गेले आणि २५ हजारांहून अधिक लोक जखमी झाले. ढाक्यातील चांखरपूल येथे सहा निःशस्त्र निदर्शकांवर गोळीबार, हत्या आणि आशुलिया येथे सहा विद्यार्थी निदर्शकांवर गोळीबार असेही आरोप त्यांच्यावर आहेत.

जो हिंसाचार उसळला, त्यामुळे शेख हसीना यांनी माणुसकीच्या विरोधात जाऊन गुन्हा केला आहे असं बांगलादेशातील सर्वोच्च न्यायालयाने म्हटलं आहे. शेख हसीना यांना देश सोडण्यास आंदोलनकर्त्यांनी भाग पाडलं होतं. आता त्या प्रकरणानंतर आठ महिन्यांनी या प्रकरणात सुनावणी सुरू झाली आहे.