कृष्णाकाठची दंगल (सांगली)

आविष्कार देशमुख, अविनाश पाटील, तानाजी काळे, दिगंबर शिंदे, दयानंद लिपारे, सचिन कांकरिया, सतीश कामत, संतोष विणके

मुलींनी खेळायचे ते टिपरीपाणीसारखे नाजूक खेळ आणि मुलांनी खेळायचे ते अंगातली रग जिरवणारे खेळ ही पारंपरिक समजूत मुलींनी केव्हाच धुडकावून लावली आहे. अलीकडच्या आलेल्या ‘दंगल’ सिनेमाने ते अधोरेखित केलं इतकंच. म्हणूनच ‘लोकप्रभा’ने महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागातल्या वेगवेगळ्या खेळांमधल्या ‘गीता-बबिता फोगट’चा शोध घेतला. त्यातून दिसलेलं चित्र निश्चितच आशादायी आहे. मुलींमध्ये क्रीडा क्षेत्रात पाय रोवून उभं राहण्याची इच्छा आहे, पालकांचं सहकार्यही आहे. आता गरज आहे ती क्रीडा संस्कृती विकसित होण्याची.

लाल मातीतील खेळ हे काही मुलींचे खेळ नव्हेत. मुलींनी शिवणकाम, वीणकाम, रांगोळी या कलांबरोबरच कधी  टिपऱ््या, कधी दोरीवरच्या उडय़ा इथपर्यंतच खेळ खेळावेत. त्यांनी कधी तरी लाल मातीशी धागडिधगा करत पलवानकी करणे म्हणजे कायतरीच, असा समज आजही ग्रामीण भागात घट्ट पाय रोवून उभा आहे. मर्दानी खेळात फार झाले तर मुलींना कबड्डी, खोखो इथपर्यंत मर्यादित स्वातंत्र्य मिळते.

कोल्हापूरच्या छत्रपती शाहू महाराजांनी राजाश्रय दिल्यानंतर कृष्णा, वारणा, पंचगंगा नदीकाठच्या कसदार काळ्या मातीत कुस्तीला चांगले दिवस आले. गावोगावी ग्रामदैवतांच्या मंदिराबरोबरच तालीमचे आखाडेही उभारले गेले. नव्या दमाची पोरे रोज तालीमच्या लाल मातीत घाम गाळू लागली. ठोकलेल्या शड्डूंचा आवाज आसपासच्या घरा-घरापर्यंत पोहोचला. आता यालाही अर्धशतकांचा काळ लोटला. या तालमीत अंगमेहनत करणाऱ्या पोरांच्या ताकदीची परीक्षा घेण्यासाठी गावोगावच्या जत्रेत कुस्त्यांचा फड हमखास ठरलेलाच असतो.

असाच एक फड कृष्णाकाठच्या कवठेपिरानमध्ये भरला होता. या मदानात कुस्त्या पाहण्यासाठी गेलेली तुंगची संजना बागडी ही नऊ वर्षांची चिमुरडी. चुलत्याने फड जिंकल्यानंतर केले जाणारे कौतुक पाहुन भारावली नसती तर नवल. तिने मग घरात येऊन मी कुस्ती शिकणार असा धोषाच लावला. मात्र घरची गरिबी आणि त्यात ही मुलगी त्यामुळे आई-बापाने जोरदार विरोध दर्शवला. मात्र पोरीचा हट्ट काही गप्प बसू देत नव्हता. संजनाने मग आज्जा नाथा बागडी याच्याकडे कुस्ती शिकण्याचा हट्ट धरला. कधी या गावात तर कधी त्या गावात भांडी दुरुस्तीचे काम करणारा आज्जा नातीच्या हट्टापुढे नमला, अन् चालू झाली संजनाची कुस्तीची तालीम.

गावात पोरांसाठी तालीम होती, मात्र मुलींसाठी ती व्यवस्थाच नव्हती. नाथा सांगत होता, मग मिळालेल्या घरकुलाच्या मागेच एक दिवस माती टाकली आणि नातीला कुस्तीचे डावपेच शिकवायला सुरुवात केली. डावपेच शिकवत असताना जोडीदारही हवा, मग शरद हा भाऊ तिच्या जोडीला आला. एक दिवस शरदने खेळत असताना संजनाच्या लांबसडक केसाचा झुपका हातात धरला. ही केसांची अडचण कायम येणार हे लक्षात येताच दुसऱ्या दिवशी संजनाच्या लांबसडक केसांना सुट्टी मिळाली.

आज संजना आठवीत शिकत असली तरी अभ्यासाबरोबर रोजची तालीम आहेच, मात्र पावसाळ्यात घरामागच्या अंगणात चिखल झाला की, चार महिने कुस्तीचा अभ्यास थांबतो, यावरही वडील खंडू व चुलता बंडू बागडी यांनी मात केली. सांगलीच्या पंडित ऑटो या वाहन विक्रीच्या दुकानातून मोटारीच्या स्पेअर पार्टचे आवरण असलेले थर्माकॉल आणले. त्या थर्माकॉलला बाहेरून जुन्या साडय़ांचे आवरण शिवले आणि गावठी पद्धतीचे मॅट तयार करून घरातच आखाडा तयार केला आणि संजनाची हौस भागविली.

आज संजनाने राष्ट्रीय पातळीवर अनेक ठिकाणी चमकदार कामगिरी केली आहे. चौदा वर्षांची संजना आज ५५ किलो वजन गटात खेळते. मुंबई महापौर केसरीचा किताब तिने जिंकला असून दिल्लीत भारत केसरी स्पध्रेत सुवर्ण पदक आणि पाच हजारांचे बक्षीसही जिंकले आहे. त्या वेळची आठवण सांगताना संजना म्हणते की, रेल्वेत तीन दिवस उभे राहून दिल्लीला गेलो होतो, मात्र त्याचा त्रास कुस्ती खेळताना झाला. परत येण्यासाठी बक्षीस मिळविण्याशिवाय पर्याय नव्हता. यामुळे बक्षीस मिळवायचेच आणि तेही रोख स्वरूपात हे ठरवूनच मदानात उतरले. पहिल्या नंबरचे पाच हजारांचे बक्षीस मिळाले, त्यामुळेच येण्याच्या प्रवासाची बेजमी करता आली.

आजपर्यंत तिने बेंगळूरु, दिल्ली, मुंबई यासह ३० ठिकाणी मदानात जीत मिळविली असून तिचा सराव कायम सुरूच असतो. शाळेचा अभ्यास असातसा सुरू असला तरी आता मात्र लक्ष्य एकच आहे ते म्हणजे २०२४ चे ऑलिम्पिक. यासाठी काय वाट्टेल तेवढे कष्ट घ्यायची तयारी आहे. आज्जा कुस्तीतील डावपेच शिकवायला तयारच आहे, मग माझ्याबरोबर आणखी काही मुली आज आखाडय़ात जोरबठकांसाठी घुमतात, मलाही यामुळे जोष येतो. आज शाळेतही नॅशनलला खेळणारी आमच्या गावची पोरगी म्हणून कौतुकाने पाहतात, त्या वेळी अंगावर मूठभर मांस चढल्याचा भास होतो.

मुलींना कुस्तीचे शात्रशुद्ध शिक्षण देण्यासाठी आणि मॅटवरील कुस्तीचे प्रशिक्षण देण्यासाठी शतकाची पंरपरा असलेल्या मिरजेच्या अंबाबाई तालीम संस्थेनेही योगदान देण्यास प्रारंभ केला असल्याचे शिवछत्रपती पुरस्कार विजेते संस्थेचे अध्यक्ष संजय भोकरे यांनी सांगितले. यासाठी संस्थेने स्वतंत्र आखाडा तयार केला असून या ठिकाणी सध्या मल्लखांबाचे प्रशिक्षण देण्याबरोबरच कुस्तीचेही प्रशिक्षण देण्यात येत आहे.

दंगल चित्रपटाने कुस्तीला समाजमान्यता मिळण्याला प्रोत्साहन मिळाले. हातातल्या मोबाइलनामक खेळण्यात मग्न होऊन पाहणारी आणि शरीरसंपदेकडे दुर्लक्ष करणारी पिढी आज शरीर कमविण्याचा विचार करू लागली आहे. याचेच प्रत्यंतर खानापूर तालुक्यातील जोंधळिखडी या गावात येते. या गावात जय हनुमान मंडळाच्या पुढाकाराने खास मुलींसाठी तालीम सुरू केली असून आजच्या घडीला या ठिकाणी २५ मुली कुस्तीसाठी लाल मातीत खेळत आहेत. संजय अवघडे हा या मुलींना कुस्तीचे धडे देत आहे.

नजीकच्या काळात कुस्ती ही केवळ पुरुषांची जहागीर उरणार नाही असे चित्र आजच्या घडीला दिसत नसले तरी मुलींसाठी हेही क्षेत्र त्याज्य राहणार नाही याची खात्री वाटत आहे. अगोदरच लोकाश्रय असलेल्या या मातीशी नाते सांगणाऱ्या खेळाला कृष्णा खोऱ्यातील कसदार मातीही साथ देणारी ठरेल यात तिळमात्र शंका नाही.
दिगंबर शिंदे – response.lokprabha@expressindia.com
सौजन्य – लोकप्रभा