शालेय जीवनात हंगेरीची राजधानी बुडापेस्ट एवढेच माहीत होते. पण का कुणास ठाऊक, बुडापेस्ट हे नाव डोक्यात एवढे फिट्ट बसले होते की झोपेतून कुणी उठवून विचारले असते तरी हंगेरीची राजधानी कधीच चुकली नसती. ईस्टर्न युरोप येथे भेट देताना हंगेरीला जायचे होते. तिथे पोहोचल्यावर कळले की बुडापेस्ट हे एकच गाव नसून डेन्युब नदीच्या ऐलतीराला बुडा हे शहर तर पैलतीराला पेस्ट वसलेले आहे. त्याबरोबरच ते बुडा नसून बुदा आहे तर पेस्ट हे देखील पेस्ष्ट.
ईस्टर्न युरोपमध्ये स्लाविक ही रोमन वंशाची जमात होती. जिथे जिथे रोमन साम्राज्य होते त्या त्या देशांना स्लाविक कंट्रीज म्हणून ओळखले जाते. हंगेरी देशाची स्थापना वेगवेगळ्या सात जमातींमुळे झाली आहे. हंगेरीमध्ये रोमन लोक युरोपातील प्रसिद्ध व सर्व खंडभर वाहणाऱ्या डेन्युब नदीच्या दोनही तीरांवर स्थायिक झाले होते. नदीच्या ऐलतीरावरील बुदा हिल्सवरील ते बुदा, स्लाविक भाषेत बुदा, व्होदा म्हणजे पाणी. पैलतीरावर डोंगरात गुहा होती. तिला पेच म्हणून संबोधले जाई. नंतर पेस्ष्ट झाले. दोनही तीरांवर रोमन राज्याचा अंमल होता. काही वर्षांनी राजा अर्पादच्या कारकिर्दीत हंगेरियन भाषेचा जन्म झाला. राजा अर्पादने डेन्युबच्या दोनही तीरांवर आपले बस्तान बांधले. पण पुढे मंगोलियन तातर जमातीने पेस्ष्टवरील सैन्यावर हल्ला चढवल्याने अर्पादने बुदा हिल्सवरील छावणीभोवती मजबूत तटबंदी करून आपला दरबार तिथे थाटला. तेव्हापासून आजपर्यंत इथे राजवाडा आहे.

युरोपात सर्वच देश एकमेकांवर वरचेवर स्वाऱ्या करीत. तसे बुदावर तातरनंतर ऑटोमन्सनी नंबर लावला. इंग्रजांनी जसे आपल्यावर दीडशे वर्षे राज्य केले तसेच ऑटोमन्स म्हणजेच टर्किश राजवटीने इथे राज्य केले. त्यांच्या राजवटीचे अवशेष अजून टर्किश बाथच्या रूपाने आहेत. एकोणीस शतकाच्या सुरुवातीला व्हिएन्नाच्या हॉब्सबर्ग घराण्याशी सलोखा होऊन ऑस्ट्रो-हंगेरी अशा राजवटीला सुरुवात झाली. त्या पर्वात डेन्यूब नदीवर पहिला चेन ब्रीज (साखळी पूल) बांधला गेल्याने बुदा व पेस्ष्ट ही गावे जोडली जाऊन ते एकच बुदापेस्ष्ट झाले. काही वर्षांनी अर्पाद राजाच्या काळातील हंगेरियन्सच्या वंशजांना आपले स्वतंत्र राज्य हवे होते. त्याकरता उठाव होऊन आसपासच्या देशांच्या मदतीने बऱ्याच लढाया झाल्या, रक्तपात झाला. एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यावर हंगेरी स्वतंत्र झाला.
हंगेरी येथे पोलिशखालोखाल ज्यू जमातीचे लोक होते. दुसऱ्या महायुद्धात पोलंड एवढा नसला तरी हिटलरने इथेही चांगलाच फटका दिला होता. ज्यूंना घेट्टोमध्ये एकत्र करून मग मारण्यासाठी त्यांची रवानगी टर्मिनेशन कॅम्पमध्ये होत असे. हिटलरने शेकडो लहान मुलांना जीवानिशी मारले होते. तिथल्या काही सहृदयी व्यक्तींनी काही लहानग्यांना लपवून ठेवले, तर काहींना आपल्या देशाचे पासपोर्ट देऊन रवाना केले होते. त्यावेळी उद्ध्वस्त झालेल्या चेन ब्रीजवरील दोन्ही टोकांवरील दगडी सिंह कसे टिकाव धरून राहिले कोण जाणे? त्यानंतर हंगेरी हे साम्यवादी रशियाच्या अमलात पोलादी पडद्याखाली झाकले गेले होते ते थेट १९९१ पर्यंत. रशिया विभक्त होऊन सर्व देश मुक्त झाले तोपर्यंत. अशा ऐतिहासिक घडामोडी झालेल्या देशांपैकी एका देशाला भेट देण्यासाठी क्रोकाव, पोलंड येथून रवाना झालो.

बुदा हिल्सवर रॉयल पॅलेसशिवाय मथायस चर्च, कथीड्रलच्या बाजूला डेन्युबचा परिसर न्याहाळण्यासाठी असलेली गच्ची व गोल रोटुंडा, फिशरमन्स बॅस्टियन. या रॉयल पॅलेसचे आताचे रूप हे पहिल्यापेक्षा खूपच वेगळे आहे. पहिली नुसतीच तटबंदी, त्यानंतर प्रत्येक राजाच्या वेळेस नवा अवतार. टर्किश राजवटीत तर
राजवाडय़ावर दोन वेळा हल्ला झाला. पहिल्यात नुसताच हल्ला, पण दुसऱ्यात मात्र त्याची संपूर्ण वाताहत लागली. किल्ल्यातले जडजवाहिर, मौल्यवान वस्तूंची लुटालूट झाली. पॅलेसचा नुसता सांगाडाच राहिला होता. त्यानंतर कित्येक वर्षे राजवाडा दुर्लक्षित राहिला. बुदा हिल्स ही मोक्याची जागा असल्याने नंतरच्या राजांनी आपापल्या आवडीनुसार बांधणी, सजावट केली. ऑस्ट्रियन राणी मारिया टेरिसा हिने पडत्या काळात हंगेरियन लोकांना मदत केली होती. त्यानुसार दोनही देशात समझोत्याने अ‍ॅस्ट्रो-हंगेरियन राजवट आली. मारिया टेरिसा हिने आपल्या देशात शॉनब्रूनसारख्या भव्य-दिव्य राजवाडय़ाची उभारणी केली होती.
राजवाडय़ाचे आतील छत लाकडी असून त्यावरील नक्षीकाम लक्षणीय आहे. आपण सर्वच राजवाडय़ात फिरू शकत नाही. पण आम्ही तळमजल्यावरील भागात गेलो होतो. तो भाग ख्रिस्ती धर्माच्या नन्सना देण्यात आला होता. आत राजाचे छत्रधारी मखमली सिंहासन, धर्मगुरूचे स्थान आहे. गॉथिक स्टाइल चर्चचा घुमट आतून वेगवेगळ्या देवदूतांच्या चित्रांनी नटलेला आहे. घुमटावर बाहेरून सोनेरी मुलामा आहे. त्यावर हंगेरियन तुरुल बर्ड, डोमकावळ्याचे चिन्ह आहे. हे चिन्ह राजा मथायस कार्निवसची निशाणी समजली जात असे. बाजूलाच हॉब्सबर्ग स्पायरल स्टेप्स आहेत. तेथून पूर्वी फक्त या राजघराण्यातील लोकांनाच प्रवेश करता येत असे. शेजारच्या इमारतीत खाली भटारखाना आणि वर शाही निवासाची सोय होती. पण आता तिथे अश्वशाळा आहे. आवारातील लायन्स गेटवर दोन रौद्र स्वरूपातील सिंह आहेत.
मथायस चर्च हे हंगेरी सुवर्णकाळाचे द्योतक समजले जाते. ऑटोमन्स काळात चर्चला पांढरा चुना फासून त्याचे मशिदीत रूपांतर केले गेले होते. भिंतींवरील फ्रेस्कोज् लाल गालीच्यांनी झाकले गेले. त्या राजवटीनंतर बरेच काळ दुर्लक्षित राहिले होते. ७००वर्षांपूर्वी राजा मथायसने बांधलेल्या चर्चमध्ये ऑस्ट्रो-हंगेरियन काळात ऑस्ट्रियन राजा फ्रान्स जोसेफ व राणी एलिझाबेथ यांचा विवाह झाला. त्या वेळेपासून ते अगदी एकोणिसाव्या शतकापर्यंत रोमन राजांचे राज्याभिषेकाचे स्थान होते. याशिवाय राजा मथायसचे दोन
विवाहही तिथेच झाले होते. आज ते नुसतेच चर्च नाही तर तिथे म्युझिकल कॉन्सर्टस् होतात. आतला भाग हंगेरीतील प्रसिद्ध चित्रकारांनी काढलेल्या फ्रेस्कोज्नी सजले आहे. बाहेरच राजा स्टीफनचा अश्वारूढ पुतळा आहे. त्यामागेच फिशरमन्स बॅस्टियन आहे. ते खरे म्हणजे कोळी लोकांची डेन्युबवरील वर्दळ पाहण्याची जागा. पुरातन काळी कार्पिथियन डोंगररांगांमधून मॅग्येर जमातीने प्रवेश केला होता.
बुदा या ठिकाणी हिल्सवरून खाली येताना रोमन काळातील औषधी गरम पाण्याचे झरे असलेल्या जागी येतो. पण आता तो बंद आहे. त्यामुळे आता फक्त अवशेषच पाहायला मिळतात. पण टर्कीश काळातील टिपीकल आठ भक्कम खांबांवर स्थित, अष्टकोनी कपोला असलेला घुमटाकार विशाल रुदाज बाथ, हमाम मात्र अजूनही चालू आहेत. आता त्या ठिकाणचे स्पा, स्वििमग पूल वगैरे करून भव्य स्पोर्ट्स कॉम्प्लेक्समध्ये रूपांतर झाले आहे. गेलर्ट हिल्स ही बुदा हिल्सवरील आणखी एक टेकडी. फार वर्षांपूर्वी धर्माबाबत बेबनाव झाल्याने फादर गेलर्ट याला येथून खाली फेकण्यात आले होते. या डोंगरातल्या गुहेत कॅल्शियम, मॅग्नेशिअम अशा धातूंचे लहान लहान दगड आतील दिव्यांच्या प्रकाशात झगझगत असल्याने आपण एखाद्या रत्नमहालात गेल्यासारखे वाटते.
बुदा हिल्सवरून खाली मार्गारेट ब्रिज येथून आपण पेस्ष्टला येतो. बुदा व पेष्ट या दोन गावांना जोडणारे एकूण नऊ पूल डेन्युब नदीवर आहेत. पैकी चेन ब्रिज, मार्गारेट ब्रिज व एलिझाबेथ ब्रिज हे मुख्य आहेत. दुसऱ्या महायुद्धात जर्मन व रोमेनियन सैनिकांनी बरेचसे लहान-मोठे पूल उद्ध्वस्त केले होते. एलिझाबेथ ब्रिज हा जगातला पहिला हँगिंग ब्रिज म्हणून प्रसिद्ध आहे. त्याची झालेली मोडतोड अमेरिकेच्या साहाय्याने दुरुस्त होऊन त्याचे नाव लिबर्टी ब्रिज असे झाले. पण त्या धामधुमीतही चेन ब्रिजवरील दोन सिंह कसे तग धरून राहिले हे आश्चर्यच म्हटले पाहिजे. बुदा हे लहानशा टेकडीवर तर खाली पेष्ट येथे मोकळे मैदान. येथे १८५७ सालचे प्रचंड सेनेगॉग आहे. आतमध्ये तीन हजार लोक मावतील एवढी क्षमता आहे. महायुद्धात हिटलरच्या अमानवी कृत्याची साक्ष देणारा वििपग विलो हा उभा आहे. अँड्रेसी अ‍ॅव्हेन्यू हा इथला कूल स्ट्रीट. मोठमोठय़ा ब्रँडसची दुकाने, महागडी रेस्टॉरंटस् यांनी गजबजलेला.
जगाच्या पाठीवर कुठेही जा, नदीकिनारी फिरण्याची मजा काही औरच. आणि डेन्युब नदीकाठचा परिसरही रम्यच. संध्याकाळी नदीतून फिरण्यासाठी बोटींची सोय आहे. पण पायी फिरण्यात, आपल्याला हव्या त्या ठिकाणी रेंगाळण्यात जरा मजाच असते. म्हणून आम्ही पायीच फिरण्याचा विचार करून पेष्ट येथून ट्रामने बुदा हिल्सवर गेलो. सकाळी धुक्याच्या पडद्यत लपेटलेली डेन्युब मावळत्या सूर्यप्रकाशात गजबजलेली दिसली. अलीकडच्या तीरावरून रोषणाईतली भव्य हंगेरियन पार्लमेंटची इमारत दिमाखात उभी होती. फ्युनिक्युलरने टेकडीवर जाऊन मनसोक्त देखावा पाहत हळूहळू खाली उतरलो आणि हँगिंग ब्रिजवरून पैलतीरी केव्हा आलो ते कळलेच नाही.
जसे अलीकडून, बुदाकडून पार्लमेंट हाऊस तसेच पलीकडून, पेष्ट येथून बुदा हिल्सवरील राजवाडा बघितला. दिवेलागणीला पलीकडच्या क्षितिजावर राजवाडा, चर्च व लिबर्टी स्टॅचू यांचे सिल्ह्य़ुएट फोटो अप्रतिम दिसत होते. हे पाहण्यात गुंग असताना सगळे ब्रीज दिव्यांच्या झगमगाटात उजळून निघाले. मार्गारेट ब्रीजवरून हँगिंग ब्रीज म्हणजे गळ्यातला चमचमता हारच. असेच चालताना थोडय़ा अंतरावर तीरावर काही चप्पल, बुटांचे जोड वेडेवाकडे पडलेले दिसले. काही लोक खिन्न मनाने पाहात, तर काही डोळे मिटून ध्यानस्थ होते. काय गौडबंगाल आहे ते समजलेच नाही. कुणाला विचारायचे तर इंग्रजीबाबत ठणठण गोपाळ. दुसऱ्या दिवशी गाईडला विचारले असता दुसरे महायुद्ध व देशात झालेली चळवळ यावेळी बचावासाठी लोकांनी डेन्युबमध्ये उडी मारली. त्यांचे नातेवाईक, मित्रपरिवार इथे येऊन प्रार्थना करतात.
झगझगीत पार्लमेंट हाऊस वेगवेगळ्या अँगलने पाहताना किती वेळ गेला ते समजलेच नाही. जवळच असलेल्या हॉटेलची बाहेरून दिसणारी सजावट पाहात एका टेबलावर काही खाताना लोक पाहून पोटात कावळे ओरडायला लागल्याची जाणीव झाली. हमरस्त्यावर चांगल्याशा रेस्टॉरंटमध्ये हंगेरियन गुलाश व गार्लिक ब्रेड खाऊन हॉटेलवर परतलो.