सकळ कलांचे धनी : अल्काझी

प्रख्यात नाटय़कर्मी इब्राहिम अल्काझी यांच्या गौरवार्थ १-२ डिसेंबर १९९८ रोजी मुंबईत राष्ट्रीय संगीत नाटय़ केंद्रात (एनसीपीए) एका उत्सवी सोहळ्याचे आयोजन करण्यात आले होते. त्यानिमित्ताने त्यांच्या कार्यकर्तृत्वावर टाकलेला झोत..
‘‘माझा जन्म पुण्याचा! तेथेच मी सेंट व्हिन्सेन्ट हायस्कूलमध्ये गेलो!’’ अल्काझी सांगतात, ‘‘पुढं नाटय़क्षेत्रात उडी घेतल्यावर इंटरनॅशनलच्या विठ्ठलराव दीक्षितांशी मैत्री झाली. ते आमचे घनिष्ठ मित्र झाले!’’
सेंट झेवियर्स कॉलेजात असल्यापासून अल्काझींचे लक्ष नाटकात होते. १९४८ साली त्यांनी केलेले ‘हॅम्लेट’ मी पाहिले होते. हमीद सयानी (अमिन सयानी यांचे ज्येष्ठ बंधू) क्लॉडियस राजाची उत्कृष्ट भूमिका करीत. हॅम्लेटच्या भूमिकेत अल्काझी रंगमंचावर एका बाजूकडून दुसऱ्या बाजूकडे वेगाने जाताना दिसत- तेवढेच आठवते.
आधी अल्काझींना बॉम्बे स्टुडंट्स फेडरेशनच्या कचेरीत पाहिले होते. लॅमिंग्टन रोडवर नीलम मंझिलमध्ये ही कचेरी होती. त्यांच्यावर कम्युनिस्ट पक्षाचा मोठा प्रभाव होता. त्यावेळी केंद्रीय संस्था ऑल इंडिया स्टुडंट्स फेडरेशन ही तर कम्युनिस्टांच्या हाताखालीच सक्रीय होती. तिच्या वार्षिक अधिवेशनात अल्काझींना वक्तृत्वाचे पहिले पारितोषिक मिळाले होते.
बी. ए.चा अभ्यास अर्धवट सोडून अल्काझी लंडनला गेले आणि त्यांनी रॉयल अ‍ॅकॅडमी ऑफ ड्रॅमॅटिक आर्टमध्ये प्रवेश घेतला. त्यांचा त्यावेळचा एक सहकारी सांगतो, ‘अल्काझी एका तळघरातल्या फ्लॅटमध्ये कवी निस्झी इझिकेलबरोबर राहत. तिथल्या भिंतींना ओल होती. अन् पॅरॅकिनच्या एका शेगडीची काय ती ऊब मिळे. जेवताना, खाताना अल्काझींच्या पुढय़ात पुस्तक असे!’
त्या काळात पाहिलेल्या युरोपियन नाटकांचा अल्काझींच्या मनावर प्रगाढ परिणाम झाला. त्यातली बरीचशी नाटके भारतात आल्यावर त्यांनी बसविली.
मुंबईत त्याकाळी ‘थिएटर ग्रुप’ नावाची एक हौशी नटांची संस्था होती. त्यांची नाटके इंग्रजीत असत. त्यात अल्काझींची पत्नी रोशन हिच्याबरोबर तिचे बंधू अ‍ॅलेक पदमसी व इतर भावंडे असत. (हमीद सयानी हे अल्काझींचे साडू)
पुढे ग्रुपमध्ये फूट पडली आणि अल्काझी, निस्झी इझिकेल इत्यादींनी ‘थिएटर युनिट’ची स्थापना केली.
अल्काझींचे ‘ईडिपस रेक्स’ (सोफिक्लिस) भुलाभाई मेमोरियल इन्स्टिटय़ूटच्या हिरवळीवर उघडय़ावर झाले. ते बघायला मी, नटवर्य मामा पेंडसे, साहित्यिक सदानंद रेगे हे एकत्रच गेलो होतो. आम्ही त्या नाटय़ानुभावाने भारून गेलो. अल्काझींचे ईडिपसचे काम अभिजात काव्यनाटय़ाला शोभेसे होते. या प्रयोगापासून स्फूर्ती घेऊन सदानंद रेग्यांनी त्याचा अनुवाद (‘जयकेतू’) केला!!
अल्काझींची आणखी एक भूमिका आठवते, ती म्हणजे मोलिएरच्या ‘तार्त्युफ’ची! पुढे कित्येक वर्षांनी मी हे नाटक जर्मनमध्ये बॉनच्या नाटय़गृहात पाहिले. अल्काझींच्या व्यंग-अभिनयाने नटलेल्या आधीच्या प्रयोगाची आठवण असल्यामुळे जर्मन प्रयोगाची रंगत मला पुन:प्रत्ययाचा आनंद देऊन गेली.
आणखी एक उच्चांक म्हणजे स्निदबेरचे ‘मिस ज्युली!’ याचा चित्रपट मी आधी लंडनला पाहिला होता. यात उच्चवर्गीय मिस् ज्यूलीचे काम कुसूम बाळ आणि अलकनंदा समर्थ या दोन तरुण नटय़ा आलटूनपालटून करीत असत. (कुसूम बाळ यांचे यजमान भारताचे लंडनमधील राजदूत सलमान हैदर हे होत.) यात अलकनंदाचे काम उजवे होत असे. मिस् ज्युलीला प्रेमपाशात अडकविणाऱ्या मोतद्दाराचे काम स्वत: अल्काझी सराईतपणे करीत.
‘‘माझी अशी अप्रतिहत प्रगती चाललेली असताना मला दिल्लीचे बोलावणे आले!’’ अल्काझी सांगतात, ‘‘तेथील ‘नॅशनल स्कूल ऑफ ड्रामा’चे मला प्राचार्य नेमण्यात आले होते! त्या संस्थेत सर्वदृष्टय़ा क्रांती करण्याचा मी प्रयत्न केला. विजय तेंडुलकर, बादल सरकार, गिरीश कार्नाड आणि मोहन राकेश यांची नाटके मी बसविली. कित्येक पाश्चात्त्य नाटके हिंदीत बसविली आणि वेगवेगळ्या विभागीय शैलीतील प्रयोग रंगमंचावर आणले!’’
अल्काझींच्या शिष्यांत ओम शिवपुरी, नसीरुद्दीन शाह, मनोहर सिंग, ओम पुरी, उत्तरा बावकर असे अनेक गुणी कलावंत आढळतात. नॅशनल स्कूल ऑफ ड्रामामध्ये शिकलेल्या महाराष्ट्रीयांत कमलाकर सोनटक्के, सई परांजपे, शशिकांत निकते, रोहिणी हट्टंगडी (‘गांधी’ चित्रपटातील कस्तुरबा), सुहास जोशी अशी आजकाल गाजणारी बरीच मातब्बर मंडळी दिसतात. या सर्वावर अल्काझींच्या शिकवणीचा गाढ ठसा उमटलेला असूनही त्या- त्या कलावंताची स्वतंत्र अस्मिता जागी दिसते असे मला वाटते.
बर्टॉल्ट ब्रेख्त या लोकोत्तर जर्मन नाटककाराची नाटके बसविण्यासाठी अल्काझींनी अमेरिकेतून कार्ल वेबर आणि पूर्व जर्मनीतून फ्रिट्झ बेनेविट्झ हे ब्रेख्त- तज्ज्ञ इथे बोलावून घेतले. पैकी बेनेविट्झ बराच काळ येथे राहिले आणि त्यांनी विजया मेहता यांच्या सहकार्याने ब्रेख्तच्या नाटकांचे काही लक्षणीय प्रयोग सादर केले.
अल्काझी हे लंडनला असताना चित्रकार होते आणि त्यांचा चित्रकलेचा अभ्यास गाढा आहे. मुंबईला असताना त्यांनी जहांगीर आर्ट गॅलरीत आधुनिक चित्रकलेवर आधारलेली १३ प्रदर्शने भरविली होती. ही अख्खी गॅलरी दोन्ही अंगांनी व्यापून होती. काही प्रदर्शनांत मूळची अस्सल चित्रे होती. त्यात पिकासोची काही दुर्मीळ चित्रे होती.
‘‘अलीकडच्या काळात हा माझा व्यासंग चालूच आहे!’’ अल्काझी सांगतात, ‘‘माझ्याकडे विविध चित्रकारांच्या ४० हजार स्लाइड्स आहेत!’’
दोन-तीन वर्षांपूर्वी मुंबईत अल्काझींनी ‘मेक्सिकोचे भित्तिचित्रकार’ या विषयावर स्लाइड्ससह व्याख्याने दिली होती. हुसेनवर त्यांनी लिहिलेले छोटे पुस्तक हे त्या विषयावरील एक अभ्यासू टिपण असे म्हणता येईल. नाटकाइतकेच चित्र-शिल्पकलेतही ते पारंगत आहेत.
‘‘थिएटर युनिट चालू असताना कै. मामा वरेरकर हे माझे एक मोठे चाहते होते..’’ अल्काझी सांगतात, ‘‘त्यांनीच नभोवाणी खात्याचे सचिव अरफाक हुसेन यांना सांगून नॅशनल स्कूल ऑफ ड्रामासाठी रीतसर अभ्यासक्रम तयार करण्याचे काम मला देवविले!
त्यातूनच स्कूलच्या प्राचार्यपदावर माझी नेमणूक झाली!’’
‘‘विठ्ठलराव दीक्षित व मामा वरेरकर हे दोघे माझ्या कारकीर्दीतले दीपस्तंभ होत! त्यामुळेच मला सारखे वाटे, की माझी मुळे या मराठी मातीत आहेत!’’
अल्काझींचा अन् माझा गेल्या ४५ वर्षांचा घनिष्ठ संबंध! त्यांच्या ‘थिएटर युनिट बुलेटिन’चा मी साहाय्यक संपादक होतो आणि त्याबद्दल ते मला महिना ५० रु. देत असत. परंतु त्यांच्याकडून मी जे शिकलो ते अमोल होते. त्या पन्नास रुपयांची किंमत लाखांतच मोजावी लागेल.
ज्ञानेश्वर नाडकर्णी
(लोकरंग- २९ नोव्हेंबर १९९८ )