World Dolphin Day on September 12th: आज जागतिक डॉल्फिन दिवस. बुद्धिमत्ता, खेळकर स्वभाव आणि समुद्री परिसंस्थेतली महत्त्वाची भूमिका यामुळे डॉल्फिनला “सागराचा स्मार्ट जीव” म्हटलं जातं. पण वाढतं समुद्र प्रदूषण, मासेमारीसाठी वापरले जाणारे ट्रॉलर्स, बोटींची धडक आणि हवामान बदल या सर्वांमुळे त्यांचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे.
भारतामध्ये एकूण पाच ते सहा महत्त्वाच्या प्रजाती आढळतात. त्यातील दोन म्हणजे गंगा नदीतील डॉल्फिन आणि समुद्री डॉल्फिन. अलीकडच्या सर्वेक्षणानुसार, गंगा नदीतील डॉल्फिनची संख्या केवळ ६,३२७ इतकी आहे, तर गुजरातच्या किनाऱ्याजवळ ६८० पेक्षा अधिक समुद्री डॉल्फिन दिसले आहेत. ही संख्या समाधानकारक असली तरी वाढत्या धोक्यामुळे तज्ञांनी सावधगिरीचा इशारा दिला आहे. डॉल्फिन भारतीय वन्यजीव संरक्षण कायदा १९७२ अंतर्गत द्वितीय श्रेणीत संरक्षित आहेत.
प्रोजेक्ट डॉल्फिन
भारत सरकारने सुरू केलेला ‘प्रोजेक्ट डॉल्फिन’ हा उपक्रम डॉल्फिनचे संरक्षण करण्यासाठी महत्त्वाचा मानला जातो. मात्र तज्ञांच्या मते, या जीवांना वाचवायचे असेल तर समुद्रातील कचरा कमी करणे, मासेमारीचे नियम काटेकोर पाळणे आणि स्थानिक पातळीवर जनजागृती करणे गरजेचे आहे.डॉल्फिन हे फक्त समुद्राचे सौंदर्य नाही तर परिसंस्थेच्या आरोग्याचे निदर्शक आहेत. त्यामुळेच आजच्या दिवशी त्यांचे अस्तित्व टिकवण्यासाठी ठोस पावले उचलण्याची गरज अधोरेखित होते.
महाराष्ट्रात डॉल्फिन्स आढळणारी ठिकाणं
- रत्नागिरी किनारपट्टी – खास करून गणपतीपुळे, आरे-वारे समुद्रकिनारा, आंजर्ले, पावस या भागांत डॉल्फिन सफारी लोकप्रिय आहे.
- सिंधुदुर्ग जिल्हा – मालवण, तोंडवली, देवबाग, तर्कर्ली इथे डॉल्फिन्स वारंवार दिसतात.
- दाभोळ (दापोली तालुका, रत्नागिरी) – इथे डॉल्फिन वॉचिंगसाठी खास टूर घेतल्या जातात.
- अलिबाग व श्रीवर्धन परिसर (रायगड) – काही वेळा इथे डॉल्फिन्स दिसतात.
- मुंबई जवळील समुद्र भाग – वसई खाडी, नवी मुंबईच्या उपसागर भागात कधीकधी डॉल्फिन्सची नोंद होते.
आढळणाऱ्या प्रजाती
- हंपबॅक डॉल्फिन
- बॉटलनोज डॉल्फिन
- फिनलेस पोरपॉईज
शारीरिक वैशिष्ट्ये
- लांबी: २-४ मीटर
- वजन: १५० – ३०० किलोग्रॅम
- रंग: पांढऱ्या, राखाडी किंवा गुलाबी छटा (स्थानिक फरकानुसार)
- त्वचा गुळगुळीत, लाटांमध्ये पोहायला अनुकूल
संरक्षण आणि धोके
- प्लास्टिक कचरा, जहाजांचा आवाज, मासेमारीसाठी जाळे, विकासकामं यामुळे निवासस्थान धोक्यात.
- भारत सरकारच्या प्रोजेक्ट डॉल्फिन अंतर्गत महाराष्ट्रातही काही संरक्षण उपक्रम सुरु.
- स्थानिक संस्थांनी जनजागृती, सफारीसाठी मार्गदर्शन, आणि धोक्यांविषयी माहिती देतात.
हंगाम आणि वेळ
- डॉल्फिन्स वर्षभर दिसतात, पण नोव्हेंबर ते मे हंगामात जास्त.
- सकाळी आणि संध्याकाळी नौकांच्या जवळ जास्त दिसतात, कारण त्या वेळेस मासे जवळ येतात.
डॉल्फिन्सचा आहार
मुख्य खाद्य
- मासे – लहान आणि मध्यम आकाराचे, स्थानिक पाण्यातील प्रजाती
- शिंपले – समुद्री प्राणी, मुख्यतः समुद्री डॉल्फिन्ससाठी
डॉल्फिन्सची तस्करी
आंतरराष्ट्रीय स्तरावर
- काही देशांमध्ये अवैध पाळीव प्राणी उद्योगासाठी डॉल्फिन्स पकडले जातात.
- मनोरंजन, समुद्री थीम पार्क, किंवा खासगी संग्रहासाठी तस्करी केली जाते.
- अनेक डॉल्फिन प्रजाती आययूसीएनच्या आकुचित किंवा धोका असलेल्या यादीत आहेत. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय व्यापारावर लुप्तप्राय प्रजातींच्या आंतरराष्ट्रीय व्यापारावरील अधिवेशन (सीआयटीईएस) अंतर्गत बंधने आहेत.
भारतात स्थिती
- भारतीय वन्यजीव संरक्षण कायदा १९७२ अंतर्गत द्वितीय श्रेणीत संरक्षित आहेत.