पुणे : नृत्याचा आभास निर्माण करणाऱ्या जुळ्या रेडिओ आकाशगंगांचा शोध ; आंतरराष्ट्रीय शास्त्रज्ञांचे संशोधन 

हेही वाचा – पुणे : पत्नीला अश्लील संदेश पाठविणाऱ्या मेहुण्याचा खून ; दाम्पत्यासह चौघे अटकेत

संशोधक चमूमध्ये मुंबईच्या सेंटर फॉर एक्सलन्स इन बेसिक सायन्सचे प्रा. गोपाल कृष्ण, बंगळुरूच्या भारतीय खगोलभौतिकी संस्थेतील रवी जोशी, एस. एन. बोस नॅशनल सेंटर फॉर बेसिक सायन्समधील दुस्मंता पात्रा, नैनितालच्या आर्यभट्ट रीसर्च इन्स्टिट्यूट ऑफ ऑब्झर्वेशनल सायन्समधील अमितेश तोमर यांच्यासह शांघायमधील क्स यांग, बीजिंगमधील एल. सी. हो, इविंगमधील पी. जे. विटा यांचा समावेश होता. या संशोधनाचा शोधनिबंध मंथली नोटिस ऑफ द रॉयल ॲस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटी या संशोधनपत्रिकेत प्रसिद्ध झाला. 

मोठ्या आकाशगंगेच्या तारकीय केंद्रस्थानी भव्य वस्तुमानाची कृष्णविवरे असल्याचे मानले जाते. त्यांचे वस्तुमान अनेक दशलक्ष ते अब्जावधी सूर्याच्या समतुल्य असते. ‘सक्रिय’ अवस्थेत प्रवेश केल्यावर ही कृष्णविवरे त्यांच्या स्वत:भोवती फिरण्याच्या अक्षाच्या दिशेने चुंबकीय सापेक्षतावादी (रिलेटिव्हिस्टिक) प्लाझ्माचे दोन विरुद्ध संयोगित ‘जेट्स’ बाहेर टाकतात. काही दशलक्ष वर्षांच्या आकाशगंगेच्या सक्रीय आयुर्मानात दोन सापेक्षतावादी जेट मूळ आकाशगंगेपासून विरुद्ध बाजूने लाखो प्रकाशवर्षापर्यंत वाढतात. सामान्यत: चुंबकीय क्षेत्रात बुडालेले हे सापेक्षतावादी इलेक्ट्रॉन/पॉझिट्रॉनचे जेट्स रेडिओ दुर्बिणीद्वारे शोधले जातात. कारण ते ‘सिंक्रोट्रॉन’ नावाच्या प्रक्रियेद्वारे रेडिओ-लहरींचे तीव्रतेने विकिरण करतात. साधारणतः बऱ्याच मोठ्या आकाशगंगा डंबेल आकाराच्या जोडीने आढळतात आणि प्रत्येक आकाशगंगा सापेक्षतावादी प्लास्मा जेट उत्सर्जित करण्यास समर्थ असतात. त्यामुळे साधारणपणे अशा अनेक डंबेल प्रणालींमध्ये दोन्ही आकाशगंगा स्वतः जेट उत्सर्जित करताना निरीक्षणात क्वचितच का आढळतात, त्याचे कारण अद्याप स्पष्ट नाही. 

हेही वाचा – वर्तुळाकार रस्त्यासाठी २५० कोटींचा निधी

जे १०४४५४३५४०५५ असे नाव दिलेल्या या लंबवर्तुळाकार जुळ्या रेडिओ आकाशगंगा एकमेकांभोवती स्वतंत्र सापेक्षतावादी जेट्ससहित एकमेकांच्या गुरुत्वमध्याभोवती परिभ्रमण करताना दिसत आहेत. सापेक्षतावादी जेट्सच्या जोडीच्या आपापसातील हालचालीमुळे टँगोसदृश्य नृत्याचा आभास निर्माण होतो. हे रेडिओ जेट किमान १.५ दशलक्ष प्रकाशवर्षांपर्यंत पसरलेले दिसतात. आकाशगंगांवरून सापेक्षतावादी प्लास्मा जेट्स त्यांच्या मूळ आकाशगंगेच्या कक्षीय गतीला कसे प्रतिसाद देतात आणि त्यांच्या कडेच्या आघातांखेरीज ते आपला मूळ आकार कसा राखू शकतात याचा अभ्यास आता करणे शक्य होऊ शकणार आहे. 

तिसऱ्यांदा जुळ्या रेडिओ आकाशगंगांचा शोध
अमेरिकी शास्त्रज्ञांना जुळ्या रेडिओ आकाशगंगांचा १९८५मध्ये सर्वप्रथम शोध लागला होता. त्यानंतर १९९१मध्ये अमेरिकी आणि युरोपीय शास्त्रज्ञांनीही जुळ्या रेडिओ आकाशगंगांचा शोधल्या. त्यानंतर आता तीन दशकांनी शास्त्रज्ञांना तिसऱ्यांदा जुळ्या रेडिओ आकाशगंगांचा शोध लावण्यात यश आले.