गमावलेले भाग वनस्पतींकडून पूर्ववत; पेशींकडून स्वत:च्या आकारात कसे बदल केले जातात, यावर आयसर-पुणेचे संशोधन

भारतीय विज्ञान शिक्षण आणि संशोधन संस्थेतील (आयसर, पुणे) डॉ. कालिका प्रसाद यांच्या संशोधन गटाने नेदरलँड्स, यूके आणि आयसर-तिरुवनंतपुरम येथील शास्त्रज्ञांच्या सहकार्याने याबाबत संशोधन केले. या संशोधनाचा शोधनिबंध ‘करंट बायोलॉजी’ या संशोधनपत्रिकेत प्रसिद्ध झाला आहे. या संशोधनासाठी जैवतंत्रज्ञान विभाग, विज्ञान आणि अभियांत्रिकी संशोधन मंडळाकडून निधी देण्यात आला होता.

वनस्पती एखादा मोडलेला भाग पुन्हा तयार करतात, तेव्हा त्याचा मूळ आकार राखण्यासाठी तो भाग ज्या पेशींनी बनलेला असतो, त्या पेशी स्वत:चा आकार बदलत असल्याचे या संशोधनातून स्पष्ट झाले. उदाहरणार्थ, वनस्पतीचे मूळ तुटल्यास मुळामधील पेशींची वाढ अनियंत्रित पद्धतीने न होता त्या पेशींचा भूमितीय आकार तयार होणाऱ्या अवयवाचा आकार पूर्ववत होईल अशा प्रकारे बदलतो.

वनस्पतींच्या पुन्हा तयार होणाऱ्या भागाचे निरीक्षण करण्यासाठी शास्त्रज्ञांनी प्रगत सूक्ष्मदर्शी आणि इतर प्रयोगात्मक साधनांचा वापर केला. त्यात असे दिसून आले, की मुळाच्या एरवी चौकोनी असलेल्या पेशी समचतुर्भुज आकार घेतात. या आकार बदललेल्या पेशी नंतर त्यांच्या कर्णावर तिरप्या विभाजित होतात आणि त्रिकोणी कोनचिती (प्रिझम) आकाराच्या पेशी तयार करतात. या प्रकारच्या विभाजनामुळे जवळपासच्या पेशी तिरक्या दिशेत वाढत जातात. परिणामी, वाढणारे मूळ अरुंद होत त्याचे निमुळते टोक पुन्हा तयार होते.

‘पेशींच्या आकारातील घडणाऱ्या बदलांमागचे रहस्य त्यांच्या आतील यांत्रिक ताण आहे. हा एक प्रकारचा सुप्त ताण असतो, जो पेशींना त्यांचा आकार बदलण्यासाठी, विभाजित होण्यासाठी मार्गदर्शक ठरतो. जीवशास्त्रात जनुकांचे महत्त्व केंद्रस्थानी मानले जाते. मात्र, पेशींचे मूलभूत वर्तन, म्हणजे ताणाखाली असताना पेशी आपला आकार कसा बदलतात, हेही तितकेच महत्त्वाचे आहे, हे या अभ्यासामुळे अधोरेखित होते,’ असे संशोधक मेबेल मॅथ्यू यांनी सांगितले.

आजच्या काळात रिजनरेटिव्ह चिकित्सा क्षेत्रात स्टेम सेल्स आणि जनुकीय उपचार पद्धतींमध्ये वेगाने प्रगती होत असताना हे संशोधन पेशींच्या बदलणाऱ्या आकाराचे मूलभूत विज्ञान समजून घेणे, जखमा बऱ्या करण्याच्या दृष्टीने नवीन मार्ग शोधण्यासाठी महत्त्वाचे ठरू शकते. – डॉ. कालिका प्रसाद, शास्त्रज्ञ, आयसर पुणे