प्रत्येक टप्प्यावर आपले प्रतिगामित्व सिद्ध करणाऱ्या मस्क यांच्या उत्पादनांवर सामान्य अमेरिकी वा युरोपीय नागरिकांनी अघोषित बहिष्कार सुरू केला.
भारत-पाकिस्तान युद्धसदृश संघर्ष हा अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या ‘व्यापार मध्यस्थी’मुळेच थांबला असे अमेरिकी अधिकारी त्या देशाच्या न्यायालयात शपथेवर सांगतात आणि त्याच दिवशी त्यांचे एक महत्त्वाचे आर्थिक सल्लागार ‘टेस्ला’कार इलॉन मस्क ‘व्हाइट हाऊस’ सोडतात हा घटनाक्रम मोठा गमतीशीर म्हणायचा. काय काय लायकीचे किती विचित्रवीर सध्या व्हाइट हाऊसमध्ये जमलेले आहेत हे जसे यातून दिसते तसेच त्यांना हाताळणे किती अवघड आहे याचीही जाणीव होते. दिवाळीच्या आतषबाजीत लावला जाणारा ‘बाण’ त्याची काडी तुटली की कसा कोठेही घुसतो त्याप्रमाणे खुद्द अध्यक्ष ट्रम्प यांचेच वर्तन असेल तर बाकीच्यांविषयी काय बोलावे! या अशा दिवट्यांवर ज्यांचा भरवसा होता आणि जे त्यांच्यासाठी देव पाण्यात घालून बसले होते त्यांची या सगळ्यामुळे किती केविलवाणी अवस्था होत असेल याच्या कल्पनेनेच कणव दाटून येते. बरे आपली निवड चुकली, आम्ही अयोग्य व्यक्तीसाठी ‘अगली बार…’च्या घोषणा दिल्या हे मान्य करावे तरीही पंचाईत. कारण मुळात आपणही चुकू शकतो हेच अमान्य. अशा परिस्थितीत भ्रमनिरास झाल्याचे उमगत असले तरी सांगायचे कसे, हा प्रश्न अधिक गंभीर होत जाणार. पण ती हिंमत अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांचा स्वयंघोषित ‘उजवा हात’ असलेल्या उद्याोगपती इलॉन मस्क याने मात्र दाखवली आणि ट्रम्प यांच्या करप्रस्तावांवर जाहीर टीका करत सरकारी भूमिकेस पूर्णविराम दिला.
त्यावर भाष्य आवश्यक. कारण मस्क ही एक व्यक्ती नाही. ती वृत्ती आहे जी ट्रम्प प्रशासनाच्या नसानसात भरलेली आहे. सामाजिक बाबतीत अत्यंत प्रतिगामी, श्वेतवर्णीय वर्चस्ववादी, त्यासाठी डझनभर अपत्ये अधिकृतपणे जन्मास घालणारा आणि अनेक महिलांस मातृत्वाची संधी (?) देणारा, कसलाही विधिनिषेध नसलेला आणि हे विधिनिषेधशून्य वर्तन अभिमानाने मिरवणारा हा एक अमेरिकी धनाढ्य इसम. मूळचा निर्वासित इलॉन अमेरिकेत इतका बलाढ्य झाला तो अमेरिकेच्या सामाजिक सहिष्णुता आणि राजकीय औदार्यामुळे. या गुणांधारे आर्थिक साम्राज्य निर्माण करण्यात यश आल्यानंतर मात्र त्याचे प्रतिगामी अंतरंग उजळले आणि कडव्या उजव्या विचारसरणीचे तो यशस्वी प्रतीक बनला. पाणी आपली पातळी गाठते या उक्तीनुसार त्याचे ट्रम्प यांच्याकडे आकृष्ट होणे साहजिक. तसेच झाले. हे दोघे ‘एकास झाकावा आणि दुसऱ्यास काढावा’ इतके एकमेकांचे प्रतिरूप बनले. निवडणुकीच्या काळात ट्रम्प यांची संभाव्य आर्थिक धोरणे मस्क यांच्या मुखातून बाहेर पडू लागली. आपले प्रशासन अनावश्यक खर्च करत आहे; तो वाचवल्यास कोट्यवधी डॉलर्सची बचत होऊ शकेल असे खुळचट विचार त्यांनी ट्रम्प यांच्या डोक्यात भरले आणि अध्यक्षपदी विराजमान झाल्यावर ट्रम्प यांनी ते अमलात आणण्याचा निर्धार केला. त्यासाठी ‘डिपार्टमेंट ऑफ गव्हर्नमेंट एफिशियन्सी’ असे खास खातेच तयार करण्यापर्यंत ट्रम्प यांची मजल गेली. या खात्याची सर्व सूत्रे त्यांनी मस्क यांच्या हाती दिली. या खात्याचा प्रमुख या नात्याने हा गृहस्थ मंत्रिमंडळ बैठकांत हजेरी लावू लागला आणि अंगाखांद्यावर खेळणाऱ्या तान्ह्या बाळांसह परदेशी पाहुण्यांस सामोरे जाऊ लागला. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या काही महिन्यांपूर्वीच्या अमेरिका दौऱ्यातील छायाचित्रे याची साक्ष देतील. यानंतरच मस्क यांच्या कंपनीस भारतात लाल गालिचा अंथरला गेला हा काही योगायोग नव्हे. तथापि मस्क यांचे हे सर्व उद्याोग राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय राजकारणी गोड मानून घेत असताना अमेरिकी नोकरशाहीने मात्र आपला कणा शाबूत असल्याचे दाखवून दिले आणि प्रशासनास सरळ करण्याचे त्याचे सर्व प्रयत्न हाणून पाडले.
अमुक खात्यांतून इतक्या जणांस काढा, अन्य एखाद्या विभागाचे अनुदान कमी करा अशा मस्क यांच्या आदेशांकडे सरळ दुर्लक्ष करण्याची हिंमत या नोकरशाहीने दाखवली. परिणामी प्रशासनाची तूट कमी करून दाखवू हा शब्द पाळणे मस्क यांच्यासाठी अधिकाधिक अवघड होत गेले. दुसरीकडे ट्रम्प यांचा आचरट निर्णयांचा धबधबा सुरूच राहिला. त्यातील परदेशी विद्यार्थी, कुशल कामगार यांच्या अमेरिका प्रवेशावर निर्बंध आणण्याचा ट्रम्प यांचा निर्णय मस्क यांस रुचला नाही. यामुळे अमेरिकेसमोर अडचणी निर्माण होऊ शकतात, असे मस्क यांचे म्हणणे होते. ते त्यांनी जाहीरपणे व्यक्त केले. उभयतांच्या संबंधात आलबेल नसल्याची ही पहिली व्यक्त खूण. पण त्यामुळे ट्रम्प यांचे ‘मागा’ समर्थक संतापले. ‘मेक अमेरिका ग्रेट अगेन’ ही बालिश घोषणा ट्रम्प समर्थकांसाठी जीव की प्राण. ‘अमेरिकेतील सर्व काही फक्त आणि फक्त अमेरिकींसाठीच’ असा तिचा अर्थ. म्हणजे स्थलांतरितांस विरोध आला. परदेशीयांनी आपल्या देशात मुळीच येऊ नये, अशी या ‘मागा’सांची अपेक्षा. आणि ती अपेक्षा करणाऱ्या आपल्या प्रिय नेत्याचा उजवा हात जणू अशा मस्क यास मात्र ते मंजूर नाही हे ट्रम्प समर्थकांस पटणे अवघड होत गेले. अशा परिस्थितीत मस्क यांच्यासाठी हवे ते साध्य करणे अधिकाधिक कठीण ठरले आणि आपल्याच मस्तीतील मदमस्त ट्रम्प यांचे त्यांच्याकडील दुर्लक्षही वाढत गेले. त्यात आणखी एका घटनेची भर पडली.
ती म्हणजे मस्क यांचा उद्याोग. तो शब्दश: खड्ड्यात जाऊ लागला. अमेरिका, युरोप यांत अन्य देशांसारखी परिस्थिती नाही. सामाजिक शहाणपण नावाचा प्रकार काही प्रमाणात तरी तेथे अजूनही शाबूत आहे. त्यामुळे आपले प्रतिगामित्व प्रत्येक टप्प्यावर सिद्ध करणाऱ्या मस्क यांस धडा शिकवण्याची गरज अगदी सामान्य अमेरिकी वा युरोपीय नागरिकास जाणवू लागली. त्यातूनच मस्क यांच्या उत्पादनांवर अघोषित बहिष्कार सुरू झाला. समाजमाध्यमांत मस्क यांच्या विरोधात अनेकांनी उत्स्फूर्त आघाडी उघडली. याचा परिणाम असा की मस्क यांची जीवनदायी असणाऱ्या ‘टेस्ला’ कंपनीच्या नफ्यात एका वर्षात ७० टक्के इतकी प्रचंड घसरण नोंदवली गेली. हा फटका दुहेरी होता. एका बाजूने ‘टेस्ला’ची मागणी मंदावली आणि दुसरीकडे ट्रम्प यांच्या कर-वादी भूमिकेमुळे दुखावलेल्या चीनमधील ‘बीवायडी’सारख्या कंपन्यांच्या विजेवर चालणाऱ्या मोटारी अधिक विकल्या जाऊ लागल्या. त्या वेळी पहिल्यांदा मस्क यांस ‘आता व्हाइट हाऊस सोडायला हवे’ अशी इच्छा जाहीरपणे व्यक्त करावी लागली. तेव्हाच मस्क यांस ट्रम्प यांची साथ सोडावी लागणार, हे स्पष्ट होते. आज की उद्या, इतकाच काय तो प्रश्न होता.
त्याचे उत्तर काल मिळाले. अलीकडेच ट्रम्प यांनी आपले नवे खर्चधोरण सादर केले. अलीकडच्या अनेक नेत्यांच्या स्वत:च स्वत:चे कौतुक करण्याच्या सवयीप्रमाणे ट्रम्प यांनी हे धोरण किती ‘बिग आणि ब्यूटिफुल’ आहे हे सांगण्यास सुरुवात केली. त्यावर मस्क यांनी जाहीर टीका केली आणि हे धोरण ‘बिग’ तरी असेल किंवा ‘ब्यूटिफुल’ तरी; ते दोन्हीही असू शकत नाही असे विधान केले. ट्रम्प यांच्या मते या धोरणामुळे १.६ लाख कोटी डॉलर्सची बचत होणार आहे. ते मस्क यांस मान्य नाही. पण मस्क यांचे हे मत ट्रम्प यांस मान्य नाही. अशा वेळी व्हाइट हाऊसमध्ये राहणे मस्क यांच्यासाठी अशक्य झाले. अखेर त्यांनी दूर होण्याचा निर्णय घेतला. यावर विज्ञानवाद्यांसही ‘अमेरिका आणि जगासही लागलेले एक ग्रहण सुटले’, असे म्हणावे असे वाटेल. दरम्यान या मस्क यांनी भारतात हातपाय पसरण्यासाठी आवश्यक त्या मंजुऱ्या पदरात पाडून घेतल्या. त्यांचे आता काय होणार, हे पाहायचे.
