बोइंग : एक ऱ्हासपर्व !

मक्तेदारीचे युग

अमेरिकास्थित बोइंग ही जगातील सर्वांत परिचित प्रवासी विमान कंपनी. ही कंपनी लढाऊ विमाने आणि अंतराळयानेही बनवते. परंतु प्रवासी विमान कंपनी ही तिची सर्वांत ठळक ओळख. या विमान कंपनीचे बोइंग – ७४७ हे विमान आजही अभियांत्रिकी कौशल्य आणि सौंदर्यशास्त्राचे प्रतीक मानले जाते. तितक्या प्रमाणात नाहीत पण बोइंगची आणखी दोन उत्पादने वेगवेगळ्या कारणांसाठी गाजत आहेत. यांतील एक आहे बोइंग – ७३७ मॅक्स आणि दुसरे बोइंग – ७८७ ड्रीमलायनर. तिन्ही विमानांचा आकार वेगळा, बाजारपेठा वेगळ्या. पण बोइंग – ७४७ जिथे अभियांत्रिकीतील अद्भुत म्हणून ओळखले जाते, तिथे नंतरची दोन्ही विमाने अभियांत्रिकीतील त्रुटींसाठी चर्चेत आली आहेत. बोइंग – ७४७ समोर स्पर्धा अशी नव्हतीच. उलट अघोषित मक्तेदारी होती. बोइंग – ७३७ मॅक्स आणि बोइंग – ७८७ बाबत तसे म्हणता येत नाही. बोइंग कंपनीची प्रवासी विमान क्षेत्रातील प्रमुख स्पर्धक आहे युरोपची एअरबस कंपनी. १९१६ मध्ये स्थापन झालेल्या बोइंगने १९७० मध्ये स्थापन झालेल्या एअरबसवर सुरुवातीच्या काळात कुरघोडीच केली. ७४७ आणि ७३७ मालिकेतील त्यांची विमाने जगभर विकली जात होती. त्या तुलनेत एअरबसची सुरुवातीची विक्री फारशी नव्हती.

एअरबसचा उदय

१९९० च्या दशकात हे चित्र पालटले. १९९४ मध्ये डेव्हिड लिही ही अमेरिकी व्यक्ती एअरबसची चीफ सेल्समन बनली. डेव्हिड लिहींनी आक्रमकपणे एअरबसचा विस्तार करण्यास सुरुवात केली. प्रवासी विमान वाहतूक क्षेत्रात किमान ५० टक्के बाजारहिस्सा एअरबसने मिळवलाच पाहिजे, अशी त्यांची महत्त्वाकांक्षा होती. १९९९ मध्ये त्यांनी पहिली महत्त्वाकांक्षी चाल केली. जेटब्लू या अमेरिकी कंपनीने त्यांच्या आगामी सर्व विमानांची ऑर्डर एअरबसकडे नोंदवली. ए – ३२० ही अत्याधुनिक विमाने एअरबसने तोपर्यंत बाजारात आणलेली होती. ‘फ्लाय बाय वायर’ तंत्रज्ञानाचा अवलंब करताना, एअरबसने विमानाची धुरा वैमानिकाइतकीच कम्प्युटरवरही सोपवली. जुन्या पिढीतील वैमानिक बोइंगमधील स्टिअरिंग व्हीलसारख्या कंट्रोल कॉलमवर विमानाचे नियंत्रण राखण्यात समाधान मानत असताना, एअरबसने व्हिडीओगेममध्ये वापरतात तशी कंट्रोल स्टिक विकसित केली. हळूहळू का होईना, पण हे नवीन तंत्रज्ञान वैमानिकांच्या आणि विमान कंपन्यांच्या पचनी पडू लागले. ए – ३२० ने विशेषत: स्वस्तातली विमानसेवा देणाऱ्या जगभरातील कंपन्यांवर भुरळ पाडली. ऑर्डर्स येऊ लागल्या तशी बोइंगची चिंता वाढू लागली. पण उशीर झाला होता. २००५ पर्यंत विक्रीच्या बाबतीत एअरबसने बोइंगवर आघाडी घेतली. २१ व्या शतकातील तंत्रज्ञान आत्मसात करण्यात बोइंगने उशीर केला. त्या तुलनेत एअरबस अधिक धाडसी ठरली, अशी टिप्पणी एमिरेट्स कंपनीचे अध्यक्ष टिम क्लार्क यांनी त्या वर्षी केली होती. विकसनशील विश्वात त्या काळात अनेक नवीन विमान कंपन्या उदयास येत होत्या. महागडी आणि जुनाट बोइंग विमाने त्यांना आकर्षक वाटेनाशी झाली. त्याऐवजी कमी इंधन जाळणारी, तंत्रज्ञानाला जवळ करणारी आणि तरीही किफायतशीर अशा एअरबस विमानांची बाजारपेठ विस्तारू लागली. प्रवासी विमान उद्याोगाचे ‘लोकशाहीकरण’ होऊ लागल्याच्या काळात बोइंगसारखी ‘प्रस्थापित संस्थानिक’ कंपनी साहजिक मागे पडू लागली.

१९९९ आणि २००५ ही वर्षे बोइंग-एअरबस द्वंद्वात मैलाचा दगड ठरली. या काळात बोइंग – ७४७ शी स्पर्धा करण्यासाठी एअरबसने ए – ३८० हे महाकाय विमान विकसित करायला घेतले. बोइंगचे विमान जम्बो जेट म्हणून ओळखले जाई. एअरबसच्या अजस्रा विमानाला सुपर जम्बो असे संबोधले गेले. २००८ या वर्षात एअरबसची ४८३ विमाने विकली गेली, तेथे बोइंगची विक्री होती ३७५ विमानांची. प्रवासी क्षमतेच्या मागे धावण्यापेक्षा दीर्घ पल्ल्याची थेट विमानसेवा अधिक किफायतशीर ठरेल असे बोइंगला वाटले नि यातूनच जन्म झाला ‘ड्रीमलायनर’ अर्थात बोइंग – ७८७ चा. पारंपरिक उत्पादने बनवत एअरबसवर कुरघोडी करण्याचा फोलपणा लक्षात आल्यानंतर बोइंगने असा वेगळा मार्ग स्वीकारला. ड्रीमलायनर प्रकल्प नक्कीच वेगळा होता. पण या दरम्यान लेहमन ब्रदर्स पतनानंतर जगभरच्या अनेक प्रमुख अर्थव्यवस्था दोलायमान झालेल्या असताना बोइंगच्या विक्रीत एअरबसच्या तुलनेत वाढ होत नव्हती.

सुरक्षेपेक्षा उत्पादनवाढीस प्राधान्य

२०११ मध्ये परिस्थिती आणखी वेगळ्या वळणावर गेली. त्या वर्षी अमेरिकन एअरलाइन्स या अमेरिकेतील मोठ्या विमान कंपनीने शंभरहून अधिक विमानांची ऑर्डर नोंदवण्यासाठी एअरबस कंपनीची निवड करण्याचे ठरवले. तोपर्यंत ही कंपनी केवळ बोइंगकडूनच विमाने घेत होती. अमेरिकन एअरलाइन्सकडे एअरबसचीच विमाने जाऊ लागली, तर आपला खेळ संपायला वेळ लागणार नाही याची जाणीव बोइंग कंपनीला झाली. त्यांची मूळ योजना त्या दशकाच्या अखेरपर्यंत एक नवे कोरे विमान विकसित करण्याची होती. ती गुंडाळावी लागली. कारण बाजारपेठेत अस्तित्व आक्रसू लागल्यावर नवीन विमाने घेणार कोण? २०१० मध्ये एअरबसने ए – ३२० निओ हे सुधारित विमान बाजारात आणले. मूळ ए – ३२० ने बोइंग – ७३७ ची बाजारपेठ काबीज केलीच होती. आता ही सुधारित आवृत्ती त्या विमानाचे अस्तित्वच संपवू पाहात होती. त्यामुळे काही तरी करणे आवश्यक होते. ए – ३२० निओमध्ये इंधनबचत करणारे इंजिन नव्याने बसवण्यात आले. त्याच स्वरूपाचा बदल करून बोइंग – ७३७ मॅक्स हे विमान विकसित करण्याचे बोइंगने ठरवले. इंधनबचत करण्यासाठी अधिक मोठे इंजिन बसवायचे ठरले. पण त्याने विमानाच्या वायुगतिकीवर (एअरोडायनॅमिक्स) परिणाम होणार असे आढळून आले. नवीन व्यवस्थेमध्ये विमानाचे नाकाड उड्डाणपश्चात वर उचलले जाण्याची शक्यता निर्माण झाली. ते खाली करण्याची जबाबदारी वैमानिकांवर न सोपवता त्यासाठी नवे सॉफ्टवेअर अंतर्भूत करण्याचे ठरले. ते सॉफ्टवेअर होते मॅनुव्हरिंग कॅरॅक्टरिस्टिक्स ऑगमेंटेशन सिस्टिम किंवा ‘एमकॅस’. विमानाचे नाकाड अनावश्यक उचलले जात असल्याची चाहूल लागताच ते पुन्हा क्षितिज समांतर करण्याची जबाबदारी सॉफ्टवेअरची होती. हे तंत्रज्ञान नवीन विमानांमध्ये अंतर्भूत असल्यामुळे त्याविषयी वैमानिकांना कल्पना वा प्रशिक्षण देण्याची गरज नाही, असा निर्णय बोइंगने घेतला. ही घोडचूक ठरली. कारण दोन प्रसंगांमध्ये – लायन एअर, इंडोनेशिया २०१८, इथियोपियन एअरलाइन्स, इथियोपिया २०१९ – विमानाने उड्डाण केल्यानंतर ते लगेचच कोसळले. नाकाड वर असल्याचे ‘भासल्या’मुळे ते खाली करण्यासाठी सॉफ्टवेअर कार्यान्वित झाले आणि वैमानिकाच्या नियंत्रणाबाहेर गेले, असा प्राथमिक निष्कर्ष काढण्यात आला. दोन्ही घटनांमध्ये एक समान धागा होता. पुरेशा चाचण्या न घेता, उत्पादन वाढवण्यासाठी दर्जा आणि सुरक्षेला तिलांजली देण्यात आली. बोइंगच्या बाबतीत हे वारंवार घडू लागले होते. एअरबसचा धसका घेऊन उत्पादनक्षमता वाढवण्यासाठी काही तडजोडी केल्या गेल्या, या मुद्द्यावरून बोइंग कंपनीला अमेरिकी काँग्रेसने फैलावर घेतले. पण कठोर शासन मात्र केले नाही ही वस्तुस्थिती आहे.

ड्रीमलायनरही दोषमुक्त नाही

नवे कोरे ड्रीमलायनरही दोषमुक्त नव्हते. २०१३मध्ये जानेवारी महिन्यात ७ ते १६ तारखांदरम्यान काही विमानांच्या विद्याुत संचांमध्ये बिघाड होत असल्याचे आढळून आले. सात जानेवारी रोजी जपान एअरलाइन्सच्या विमानात ते बॉस्टन विमानतळाअंतर्गत धावपट्टीवर उभे असताना विद्याुत विभागात एका संचाला आग लागली. दोनच दिवसांनी युनायटेड एअरलाइन्सच्या एका विमानात याच स्वरूपाचा बिघाड नोंदवण्यात आला. १६ जानेवारी रोजी जपानच्या निप्पॉन एइरलाइन्सच्या विमानात विद्याुत विभागामध्ये धूर येत असल्याचे आढळल्यामुळे ते तातडीने नजीकच्या विमानतळावर उतरवावे लागले. जपान एअरलाइन्स आणि निप्पॉन एअरलाइन्सने त्यांच्याकडील बोइंग – ७८७ विमानांची उड्डाणे स्थगित केली. पाठोपाठ अमेरिकेच्या फेडरल एव्हिएशन अॅडमिनिस्ट्रेशनने चौकशीचे आदेश देत सर्वच बोइंग – ७८७ विमानांची उड्डाणे स्थगित केली. अशा प्रकारे एखाद्या कंपनीच्या विशिष्ट विमानांची सर्व उड्डाणे स्थगित होण्याची ती ३४ वर्षांतील पहिलीच घटना होती. बोइंग कंपनीच्या अभियंत्यांनी विमाने उड्डाणसिद्ध करताना पुरेशी तांत्रिक खबरदारी घेतली नाही, तसेच फेडरल एव्हिएशन अॅडमिनिस्ट्रेशननेही उड्डाण प्रमाणपत्र देताना काही बाबी तपासल्या नाहीत, असा निष्कर्ष अमेरिकी काँग्रेससमोरील सुनावणीनंतर काढण्यात आला होता.

कार्यसंस्कृतीचा ऱ्हास

गेल्या दीड दशकात बोइंगच्या कार्यसंस्कृतीमध्ये फरक पडला असे निरीक्षण वारंवार नोंदवले जाते. काही ‘व्हिसलब्लोअर्स’नी यावर प्रकाश टाकला आहे. अगदी गेल्याच वर्षी बोइंग – ७३७ मॅक्स ९ प्रकारातील एका विमानाचा दरवाजाच ते हवेत असताना निखळला. दरवाजाला विमानाच्या ‘फ्युसलाज’शी संबद्ध करणारे बोल्ट लावताना पुरेशी खबरदारी घेतली जात नाही, असा दावा एका तंत्रज्ञाने केला होता. ड्रीमलायनरबाबतही गेल्याच वर्षी एका कर्मचाऱ्याने इशारा दिला होता, की बांधणीच्या दर्जाबाबत पुरेशी खबरदारी घेतली जात नाही. त्यामुळे विमान जुने झाल्यानंतर हवेत असताना काही भाग निखळू शकतात. एके काळी बोइंग हे नाव अभियांत्रिकी उच्चाविष्कारांसाठी ओळखले जायचे. आज त्या नावावर संशयाचे मळभ दाटून आले आहेत. तशात अशा शॉर्टकट संस्कृतीला केवळ कंपनी अमेरिकन आहे म्हणून अभय देणारे सरकार सध्या त्या देशात आहे. यातून सुधारणा कशी आणि किती संभवते या प्रश्नाचे समाधानकारक उत्तर मिळत नाही.

siddharth. khandekar@expressindia. com