– डॉ. चेतन नरके
शतकानुशतके शेती हा भारतीय अर्थव्यवस्थेचा कणा राहिला आहे आणि तंत्रज्ञानातील प्रगतीमुळे तो वेगाने विकसित होत आहे. असेच एक क्रांतिकारी तंत्रज्ञान म्हणजे कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआय) जे शेतकऱ्यांच्या पिकांच्या लागवडीचे, संसाधनांचे व्यवस्थापन करण्याची आणि त्यांचे उत्पादन विकण्याची पद्धत बदलण्यासाठी सज्ज आहे. एआय म्हणजे संगणक कार्यक्रम जे माहितीचे विश्लेषण करू शकतात, नमुन्यांमधून शिकू शकतात आणि चांगले निर्णय घेण्यास मदत करू शकतात. जसे की एखाद्या अनुभवी शेतकऱ्याला केव्हा पेरणी करायची, केव्हा सिंचन करायचे आणि पिकांचे संरक्षण कसे करावे हे माहीत असते. तथापि, एआय हे प्रत्यक्ष वेळेच्या (रिअल-टाइम ) डेटाच्या मदतीने करते, ज्यामुळे ते अधिक अचूक, कार्यक्षम आणि विश्वासार्ह बनते.
कृषीमध्ये एआयचा उद्देश सोपा आहे. ते म्हणजे उत्पादकता वाढवणे, कचरा कमी करणे आणि शेतीचे उत्पन्न सुधारणे. हवामानाचा अंदाज लावून, योग्य प्रमाणात खत आणि पाण्याची शिफारस करून, कीटक आणि रोग लवकर ओळखून आणि पिकांची कापणी आणि विक्री करण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ सुचवून हे मदत करते. पारंपरिक पद्धतींच्या उलट, एआय शेतकऱ्यांना डेटा-समर्थित निर्णय घेण्यास सक्षम करते, ज्यामुळे अंदाज आणि अविश्वसनीय स्राोतांवरील अवलंबित्व कमी होते.
महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी, विशेषत: कोल्हापूरमधील शेतकऱ्यांसाठी एआय हा गेम चेंजर ठरू शकतो. हा जिल्हा ऊस, दुग्ध उत्पादन, भाज्या, फळे आणि बाजरीच्या शेतीसाठी ओळखला जातो. कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर चालणारे उपाय मातीचे आरोग्य आणि हवामानाच्या स्थितीचे विश्लेषण करून ऊस उत्पादन वाढवण्यास मदत करू शकतात. ज्यामुळे शेतकऱ्यांना कमी लागवडीच्या खर्चासह चांगली उत्पादकता मिळेल. पुणे जिल्ह्यातील बारामती येथील कृषी विकास ट्रस्टने (एडीटी) केलेल्या नियंत्रित प्रयोगात, एआय-व्यवस्थापित उसाच्या भूखंडाची तुलना पारंपरिक भूखंडाशी केली. एआय-साहाय्यित भूखंडाने प्रति एकर ४० टक्के अधिक उसाचे उत्पादन घेतले. पाण्याचा वापर निम्म्यावर आला. लक्षणीय कमी प्रमाणात खत वापर झाला. वरील बारामती चाचणीमुळे एआय-व्यवस्थापित पिकाच्या एकूण खर्चात ३० टक्के इतकी घट झाली. त्याचबरोबर उत्पन्नात वाढ झाली.
पशु आरोग्य, दुधाचे उत्पादन आणि पोषण यावर लक्ष ठेवणाऱ्या एआय-चालित सेन्सर्सचा दुग्ध उत्पादक शेतकऱ्यांना फायदा होऊ शकतो. ज्यामुळे गुणवत्ता आणि नफा वाढण्यास मदत होते. खरंतर, भारतातील फील्ड डेटा सूचित करतो की स्मार्ट कॉलर आणि एआय विश्लेषणाचा वापर केल्याने जनावरांच्या आरोग्याचा खर्च सुमारे ५० टक्के कमी होऊ शकतो. कारण शेतकरी आपत्कालीन पशुवैद्या कॉल आणि औषधांवर खूपच कमी खर्च करतात. या प्रतिबंधात्मक काळजीमुळे केवळ पैशांची बचत होत नाही तर गायींची उत्पादकताही वाढते. एकट्या उप-चिकित्सालयीन स्तनदाहामुळे भारतीय दुग्धव्यवसायाला उत्पादन आणि उपचारांच्या खर्चात दरवर्षी सुमारे एक अब्ज डॉलर्सचा खर्च येतो. त्यामुळे प्रतिबंध हा एक मोठा आर्थिक विजय म्हणता येईल.
जागतिक आर्थिक मंचाच्या मते, एआय-आधारित सोल्यूशन्स वापरणाऱ्या शेतांमध्ये ऑपरेटिंग खर्च १५ ते २५ टक्के कमी आहे. आणि दुधाच्या उत्पादनात २० टक्के वाढ झाली आहे. प्रजनन यशात लक्षणीय वाढ झाली आहे. भाजीपाला आणि फळ उत्पादक एआय-आधारित रोग शोध प्रणाली वापरू शकतात. जी पिकांच्या समस्या लवकर ओळखतात. आणि मोठे नुकसान रोखतात. एआयचा वापर करून स्मार्ट सिंचन प्रणाली पिकांना योग्य प्रमाणात पाणी मिळेल याची खात्री करू शकते. यामुळे बाजरी आणि इतर पावसावर अवलंबून असलेल्या पिकांना अनियमित हवामानात टिकून राहण्यास मदत होते.
एआयला कृषी क्षेत्रात यशस्वी करण्यासाठी अनेक भागधारकांना एकत्र येण्याची गरज आहे. सरकारने अनुदान आणि प्रशिक्षण कार्यक्रम प्रदान करून एआय स्वीकारण्यास प्रोत्साहन दिले पाहिजे. जेणेकरून लहान शेतकरी तंत्रज्ञान परवडू शकेल आणि समजू शकतील. महाराष्ट्र सरकारने राज्याच्या यंदाच्या अर्थसंकल्पात पुढील दोन वर्षांत शेतीमध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि उदयोन्मुख तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन देण्यासाठी ५०० कोटी रुपयांची तरतूद केली आहे ..
या उपक्रमाच्या पहिल्या टप्प्यात एक लाख एकर क्षेत्र व्यापणाऱ्या ५० हजार शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचण्याचे उद्दिष्ट आहे. महाराष्ट्राचे अर्थमंत्री अजित पवार यांनी म्हटल्याप्रमाणे, शेतकऱ्यांना एआय-चालित सल्लागार सेवा देऊन ‘उत्पादन खर्च कमी करणे, उत्पादकता वाढवणे आणि उच्च दर्जाच्या पिकांचे उत्पादन करणे.’ हे उद्दिष्ट आहे.
हा धोरणात्मक जोर दर्शवितो की अगदी उच्च स्तरावरही, एआय शेती अधिक किफायतशीर बनवू शकतो. एआयमुळे उत्पादकता कशी सुधारू शकते याबद्दल शेतकरी सहकारी संस्थांनी सदस्यांना शिक्षित केले पाहिजे. तसेच, त्यांना परवडणारे एआय उपाय देऊ करणाऱ्या कृषी-तंत्रज्ञान कंपन्यांशी जोडले पाहिजे. तंत्रज्ञान कंपन्यांनी एआय साधने विकसित केली पाहिजेत जी वापरकर्त्यासाठी अनुकूल आणि सुलभ असावीत. इतकी की अगदी त्या शेतकऱ्यांसाठी यापूर्वी कधीही डिजिटल उपकरणे वापरली नाहीत. खासगी कंपन्या आणि संशोधन संस्थांनी देखील महाराष्ट्रात पिकवल्या जाणाऱ्या पिकांच्या विशिष्ट गरजांनुसार एआय उपाय तयार करण्यासाठी काम केले पाहिजे.
एआयचे अनेक फायदे असले तरी कोल्हापूरच्या पारंपरिक शेती व्यवस्थेत त्याचा अवलंब करणे देखील आव्हानांसह येते. एक मोठी समस्या म्हणजे सेन्सर्स, ड्रोन आणि स्मार्ट सिंचन प्रणाली यांसारख्या एआय साधनांची उच्च प्रारंभिक किंमत. अनेक शेतकऱ्यांमध्ये अशा तंत्रज्ञानात गुंतवणूक करण्याची आर्थिक क्षमता नसेल. यावर तोडगा काढण्यासाठी सरकारने अनुदान योजना आणि आर्थिक साहाय्य आणायला हवे.
जागरूकता आणि डिजिटल साक्षरतेचा अभाव हे आणखी एक आव्हान आहे. अनेक शेतकरी एआय-चालित साधने वापरण्यास संकोच करू शकतात. कारण त्यांना ती कशी चालवायची हे माहीत नसते. कृषी विज्ञान केंद्रे (केव्हीके) आणि सहकारी संस्थांमध्ये स्थानिक भाषांमध्ये आयोजित प्रशिक्षण कार्यक्रम ही दरी भरून काढू शकतात. अधिक व्यावहारिक समस्या म्हणजे ग्रामीण भागात इंटरनेटची मर्यादित उपलब्धता, जी प्रत्यक्ष-वेळेत अडथळा आणू शकते. या सर्वांचा प्रभावी वापर केला तर या तंत्रज्ञानाद्वारे शेती क्षेत्रात मोठा बदल घडून येणे शक्य आहे. त्याचा शेतकऱ्यांना निश्चितपणे चांगला आर्थिक लाभ होऊ शकेल असा विश्वास वाटतो.
