‘‘चाळिशीत असताना सोलो ट्रिप करणं वेगळं आणि साठीत आल्यावर सोलो ट्रॅव्हलिंग करणं वेगळं. पण हे अशक्य आणि अतिधाडसाचं काम करून मी सहा देश एकटीने फिरून भारतात आले तो क्षण मला खूप काही देऊन गेला. प्रवासातले माणूस वाचण्याचे अनुभव असो, की भाषेच्या समस्येमुळे संकटांत सापडण्याचे आणि त्यातून सहीसलामत सुटण्याचे प्रसंग केवळ चांगल्या माणसांमुळे निभावले गेले.’’ सांगताहेत कवयित्री, कथालेखिका आणि ‘हुमान’ या आत्मचरित्राच्या लेखिका संगीता धायगुडे.
सुंदर स्वप्नातून जागं व्हावं तसं वाटलं, जेव्हा सहा देशांची ‘सोलो ट्रिप’ करून भारतात परतले. पर्यटन म्हणजे आनंद.. अनुभव.. आत्मविश्वास.. एक महिना होऊनही मन त्याच आठवांच्या हिंदूोळय़ावर झुलतं आहे. निसर्गात रममाण होणं, विविध देशांची-शहरांची संस्कृती, लोकमानस शाश्वत पद्धतीने जाणून घेणं, एकटीने प्रवास करताना थोडाफार स्वत:चाही शोध घेणं ही पर्यटनाबद्दलची माझी संकल्पना.
बालपणी आंधळी गावातील जोराडीच्या डोंगरावर आमच्या शाळेची सहल जायची. इयत्ता पाचवीतील वालचंदनगरच्या सहलीपासून सुरू झालेला तो प्रवास २५ देशांच्या पर्यटनापर्यंत कधी पोहोचला कळलं देखील नाही. सतरा वर्षांपूर्वी जर्मनीत राहात असताना तेरा देशात फिरून आले तेव्हा पर्यटनाचा खरा अर्थ समजला. पैकी सहा देशात एकटी फिरून आल्याने सोलो ट्रॅव्हलिंगही नवीन नव्हते. परंतु त्यावेळी मी चाळिशीत होते, शासकीय अधिकारी म्हणून आत्मविश्वासही चांगला आणि शारीरिकदृष्टय़ाही सक्षम होते. आता सेवानिवृत्तीनंतर दोन वर्षांनी, सर्व परिस्थिती विपरीत असताना, सोलो ट्रॅव्हलिंगमध्ये अनपेक्षित आव्हानं येणार हे माहीत असूनही टुरिस्ट एजन्सीशिवाय किंवा सोबतीशिवाय फिरण्याचा निर्णय घेतला होता. एकटय़ा स्त्रीला या वयात हे कसं अशक्य आणि अतिधाडसाचं वगैरे असल्याचं अनेकांनी ऐकवलं होतं. खरं तर अनोळखी देश-संस्कृती-लोक यांचं आणि सलग २८ दिवस एकटीने सर्व मॅनेज करणं, बॅगा उचलणं, फ्लाइट-बस-ट्रेन वेळेत पकडणं या सर्वाचं दडपण होतंच. परंतु स्वत:ला आजमावण्याची संधी म्हणून सर्व अडचणींवर मात करत नवीन दृष्टी घेऊन जगाचा शोध घ्यायचा होता.
सोलो ट्रॅव्हलिंगचे नियोजन मुद्दाम केलं नव्हतं. ते झालं. लंडनच्या ‘इन्स्पायरिंग इंडियन वूमन’ संस्थेचं ‘स्पिरिटेड फाइटर अवॉर्ड’ जाहीर होऊन तो सोहळा लंडनला ब्रिटिश पार्लमेंटमध्ये होणार असल्याने ‘तू स्वत: जाऊन ते अवॉर्ड स्वीकारावं, तुझी ट्रिप आम्ही स्पॉन्सर करतो,’ असा आग्रह माझ्या मुलीने, हर्षलनं धरला आणि सर्व बुकिंगही करून टाकलं. यू.के.च्या व्हिसाबरोबर आयर्लंडचा व्हिसाही मिळाला म्हणून आयर्लंड, नॉर्दन आयर्लंड, स्कॉटलंड, वेल्स आणि तुर्कस्तानमध्ये फ्लाइट बदलावी लागणार म्हणून तेही करायचं ठरलं.
शहरांची मानसिकता जाणून घेण्यात मला खूप रस असतो. प्रत्येक माणसाचा स्वभाव जसा वेगळा असतो तसा शहराचाही एक स्वभाव असतो. लंडन शहर विकासासाठी धावणाऱ्या स्वभावाचं, तर डब्लिन कायम आनंदात, मस्तीत-धुंदीत जगणारं, बेलफास्ट एकदम शिस्तबद्ध, शांत लयीत जगणारं, तर एडीनब्रा इतिहासाच्या खुणा जोपासत स्वत:चं अस्तित्व राखून असणारं, कार्डिफ अलिप्त स्वभावाचं तर ग्लासगो निवांत, मँचेस्टर खेळात मग्न तर ऑक्सफर्ड अभ्यासात आणि सर्वापेक्षा वेगळय़ा स्वभावाचं इस्तंबूल. अत्यंत आधुनिक आणि अत्यंत पुरातन संस्कृती जपत स्वत:च्या भाषेपलीकडे न जाणाऱ्या स्वभावाचं शहर. या अशा सरमिसळ संस्कृतीत सोलो ट्रॅव्हलर म्हणून स्वत:ला फिट बसवावं लागत होतं. त्यांच्या ढाच्यात मिसळून पर्यटनाचा आनंद घ्यायचा होता. परंतु या दिवसांत प्रकर्षांने जाणवलं ते हे, की देश, भाषा, लोक कोणतेही असो, एकटी स्त्री ट्रॅव्हलर म्हणून ते तुम्हाला खूप जपतात, अडचणीत साथ देतात.
लंडन आणि इंग्लंडमधला फरकही कळत नव्हता त्या शालेय दिवसांपासून इंग्लंडबद्दल प्रचंड कुतूहल होतं. लंडनस्थित माझी डॉक्टर भाची अर्चनाने एक दिवस वेळ काढून मला कंपनी दिली. आम्ही ‘थेम्स रिव्हर क्रूज’ नंतर ‘लिटल वेनिसच्या रीजेंट कॅनॉल’ मधून एका छोटय़ा ‘संगीत होडी’तून फेरी मारली. कॅनॉलच्या निळय़ाशार पाण्यात झाडांचे प्रतिबिंब, आकर्षक पूल, रंगीबेरंगी छोटय़ा बोटी, गिटार वाजवत गाणाऱ्या कलाकाराची सोबत, तर तीरावर वेगवेगळे पब्स आणि कॅफे. अगदी अद्भुत आणि रमणीय संध्याकाळ होती ती. दुसऱ्या दिवशी ‘लंडन आय’ मधून फेरी मारण्याचं आणि ‘हॉफ ऑन-हॉफ ऑफ’ बसमधून लंडन फिरण्याचं स्वप्नही एक हाती पूर्ण करून टाकलं. प्रत्येक देशात मुख्य शहराबाहेरचं जग जाणून घेण्याची खरी इच्छा होती, त्यामुळे एक दिवसीय बसची टूर करत कंट्री साईडला फिरण्यात जास्त वेळ घालवला. लंडनपासून दीडशे-दोनशे कि.मी.वर असलेले ऑक्सफर्ड, स्टोनहेंज, यॉर्क, लीड्स, मँचेस्टर, वेल्सची राजधानी कार्डिफ, बेलफास्टपासून शंभर किमीवरचं ‘द जायंट्स कॉजवे’, डार्क हेज, स्कॉटलंडमधील हायलँड आणि लॉख नेस तर इस्तंबूलपासून ७३० कि.मी. दूर असलेले कॅपॅडोकिया यांची सफर हाच खरा मूळ पर्यटनाचा गाभा होता. पूर्वीचा रोम, व्हॅटिकन सिटीचा, ग्रीसच्या बेटांचा, जर्मनीच्या हायडलबर्गसह ४० गावांचा, स्वित्र्झलड, जपानच्या त्या लाल-पिवळय़ा वनराईचा आजच्या या भटकंतीशी सतत संवाद चालू होता. तेव्हा शासकीय नोकरीत असूनही स्कॉलरशिपमुळेच अनेक देश फिरता आले आणि आज मुलांच्या सहकार्यामुळे. अन्यथा एकेकाळी जगण्याची भ्रांत असलेल्या माझ्यासाठी हे केवळ दिवास्वप्नच ठरलं असतं.
भ्रमंतीने माणूस घडतो, असे म्हणतात. जर्मनीतील एक वर्षांचा अभ्यास आणि भ्रमंतीमुळे माझ्यातील ‘अधिकारी’ घडला आणि नकळत एक ‘ट्रॅव्हलर’ही जागा झाला. दागिने, प्रॉपर्टीच्या मोहात मी कधी अडकलेच नाही, मात्र अत्यंत कमी खर्चात आणि जागरूक प्रवासी म्हणून भ्रमंती करण्यात जास्त स्वारस्य. स्ट्रॅटफोर्ड-अपॉन-एव्हॉन गावी शेक्सपियर यांच्या जन्मवास्तूत फिरताना आयुष्य समृद्ध करण्यासाठी लागणाऱ्या पुंजीमध्ये भर पडली. लंडनच्या ‘शेक्सपियर ग्लोब थिएटर’मधून जसं बाहेर पडावंसं वाटत नव्हतं, त्याबरोबरीने अलौकिक काहीतरी मिळाल्याची भावना या वास्तूत होती. जर्मनीत असताना कार्ल मार्क्‍स आणि आईन्स्टाईन यांच्या जन्मस्थानांना भेट देताना समान भावना असली तरी इथे मात्र कवितेच्या नात्याचा दुवा हळवं करून गेला.
‘रोमन बाथ’ मधील गरम पाण्याचे झरे, रॉयल क्रेसेंटच्या प्रचंड मोठय़ा गोलाकार इमारती पाहून झाल्यावर आमची गाईड ठरावीक ठिकाणी न थांबता बसकडे निघून गेली, त्यामुळे अनेक जण रस्ते चुकले. माझ्याकडे यूकेचा नंबर असल्याने फोन केला, परंतु तिची जागा मला किंवा माझी तिला समजण्यास पंधरा मिनिटे गेली. ब्रिटिश वक्तशीर असतात त्यामुळे जर बस निघून गेली, तर एवढय़ा रात्री दूरच्या एका शहरात एकटीने कसं राहायचं या विचाराने तो पंधरा मिनिटांचा कालावधीही मला हादरवून गेला. ती भेटल्यावरच जीवात जीव आला.
मँचेस्टरमध्ये फुटबॉल चॅम्पियनशिपची हॅटट्रिक झालेली असल्याने त्याच दिवशी खेळाडूंची शहरभर रॅली होती. आबालवृद्धांचा अतोनात उत्साह दुपारपासूनच ओसंडून वहात होता. गरोदर स्त्रिया, लहान बाळं, वृद्ध शहराचा प्रचंड अभिमान व देशप्रेम यांनी भारावलेले होते. परंतु त्या प्रचंड गर्दीला देखील अंगभूत शिस्त होती. पोलिसांना कसलंच टेन्शन नव्हतं, ते रॅलीपूर्वी घोडय़ावरून रपेट मारण्यात मग्न होते. मात्र शहरातील सर्व टॅक्सी-बसेस बंद झाल्याने आणि मध्येच धुवाधार पाऊस कोसळल्यानं चालून चालून माझी मात्र चांगलीच दमछाक झाली. नशीब रात्री बस चालू झाल्यामुळे मी हॉटेलपर्यंत पोहोचू शकले. असेही अनुभव बरंच काही शिकवून गेलेच.
यॉर्कची शांबेल्स ही मध्ययुगात कत्तलखाने व कसायांची दुकाने असलेली गल्ली, पण ब्रिटिशांनी हेरिटेज रस्ता म्हणून ती जपली आहे. यॉर्कमध्ये हर्षलची मैत्रीण अंजूसोबत ‘व्हॅनगॉग द इमर्सिव्ह एक्सपीरियन्स’ या ३६० अंशात फिरणाऱ्या अप्रतिम चित्रपटाचा अनुभव सुंदरच होता, मात्र ‘व्हर्चुअल रियालिटी हेडसेट’मधून त्या चित्रकृतींची आभासी कथा पाहताना वेगळय़ाच दुनियेत असल्याचा भास झाला. टेक्नॉलॉजीची अशी किमया जागोजागी अनुभवायला मिळत होती. उत्तर आयर्लंडच्या ‘बेलफास्ट टायटॅनिक एक्सपीरियन्स म्युझियम’ चाही तसाच अनुभव. भव्य इमारतीमध्ये टायटॅनिक जहाजाच्या जन्मापासून ते बुडेपर्यंतचा प्रवास आणि तिन्ही भिंतींवर साकारणारं ‘टायटॅनिक’ एका डेकवर उभं राहून अनुभवताना आपण अक्षरश: त्यात उभे आहोत असाच आभास देतं. त्यामुळे देहभान विसरून १९१२ मध्ये मी कधी पोहोचले आणि त्या दुर्दैवी पंधराशे प्रवाशांची नावे वाचून आणि वाचलेल्या लोकांचे आवाज ऐकून डोळे कधी वाहू लागले ते कळलंच नाही.
‘द जायंट कॉजवे’ पाहण्यासाठी एक दिवसीय बसटूरचाच पर्याय निवडला. युनेस्कोचं वर्ल्ड हेरिटेज असलेलं नैसर्गिकरीत्या तयार झालेलं हे अद्भुत ठिकाण. निळाशार अटलांटिक महासागरावर हजारो वर्ष दिमाखात उभं आहे. वर्ल्ड हेरिटेज असलेली ठिकाणे मला नेहमीच साद घालतात. मग भारतातील हम्पी असो की रोमचं कोलोजियम, पण जास्त भारावून टाकलं ते कॅपॅडोकेयाच्या अद्भुत नैसर्गिक फेरी चिमण्यांनी. तुर्कस्तानचा हा प्रदेश ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून तयार झालेल्या ‘चिमण्यांनी’ हजारो वर्षांपूर्वी वसलेला असला तरी आजही इथे लोक याच गुहांच्या घरामध्ये राहतात. मीही अशाच गुहेमध्ये हॉटेल बुक करणार होते, परंतु जास्त महाग असल्यानं तो मोह मी टाळला. ११८० मध्ये मुस्लीम-अरबांपासून संरक्षण व्हावं यासाठी ख्रिश्चनांनी जमिनीखाली गुहांची ३६ शहरे बांधली होती. त्यातील कायमाकली शहर आमच्या बस गाईडने सविस्तर दाखवलं. मंदिरे, चर्चेस, वाइनरी अशा सर्व सुविधा जमिनीखाली होत्या. दोन हजार वर्षे मागे जाऊन कल्पना करतानाही त्या आर्किटेक्चरची कमाल वाटते.
पूर्वी प्रवासात मला पुस्तकं वाचायला आवडत, हल्ली मी माणसं वाचायचा प्रयत्न करते. ती वाचण्यासाठी अनोळखी लोकांना बोलतं करणं, त्यांचा स्वभाव- संस्कृती जाणून घेणं हे तसं खरंतर सोपं नसतं, पण मला आवडतं. सर्व बस टूरमध्ये अनेक अनिवासी भारतीय भेटले. छान गप्पा झाल्या. इंग्लंडची क्रिस्टा ही सोलो ट्रॅव्हलर मुलगी कॅपॅडोकियाच्या एक दिवसात ‘सोलो ट्रिप’मध्ये स्वत:हून कसं बोलावं, खळखळून हसावं, मनमुक्त विहरावं हे शिकवून गेली, तर कॅनडाची २० वर्षीय एॅवा, एडिनब्रा ते लीड्सच्या प्रवासातील मैत्रीण बनली.
तुर्कस्तानात इंग्लिश बोलण्याची- समजण्याची वानवा असल्यानं संवाद साधणं कठीण असतं. पोलीस, मेट्रो-बसचे कर्मचारी कोणीच इंग्रजीत बोलत नाही. प्रत्येक शब्द मोबाइलवर ट्रान्सलेट करून संवाद साधला जातो. मात्र हे लोक अत्यंत प्रेमळ आणि मदतीला धावून येणारे. इस्तंबूलवरून कॅपॅडोकियाला जाण्यासाठी रात्रीची बस पकडायची होती. बसस्टेशन दूर असल्यानं मी तीन तास अगोदर हॉटेल सोडलं होतं, परंतु भाषेच्या अडचणीमुळे मेट्रो- ट्रेन सांगण्यात दोघा तिघांनी गफलत केली व अडीच तास फक्त धावपळीत गेले. शेवटी ट्रॅफिकची रिस्क घेऊन मी टॅक्सी केली. टॅक्सीत तीन तुर्की मुलं होती, त्यातील एकाला थोडेसं इंग्लिश समजत होतं. त्याला परिस्थिती समजून सांगितली. बस चुकली तर माझे येण्या-जाण्याचे बसचे, हॉटेलचे भाडे, आणि ग्रीन टूर व रेड टूर अशा दोन टूरचे तिकीट असा फार मोठा भुर्दंड पडणार होताच, शिवाय इस्तंबूलमध्ये नवीन हॉटेल शोधावं लागणार होतं. त्यांनी टॅक्सी भरधाव वेगाने घेत मला बस स्टेशनला पोचवलं. परंतु दहा मिनिटं उशीर झालेलाच होता. दुष्काळात तेरावा महिना असा, की तेथे चक्क ३५ बस स्टॉप होते, त्यातून मला हवी ती बस शोधायची होती. भाषेच्या प्रॉब्लेममुळे कुणाला विचारणंही शक्य नव्हते. त्या मुलांनी माझी बॅग उचलून बस शोधण्यासाठी ३५ स्टॉप धावत पालथे घातले. ऑफिसमध्ये चौकशी करून बस उशिरा येणार असल्याचं मला सांगून ते निघाले. ‘देवासारखे धावून आलात’ हे माझे शब्द त्यांच्यापर्यंत पोहोचण्याआधीच ते दृष्टिआड झाले. माझ्या पापण्यात फक्त पाणी तरळत राहिले..
पासपोर्ट आणि पैसे चोरीचे किस्से ऐकलेले असल्याने मी माझ्या टी-शर्टला आतून खिसा शिवला होता. सर्व खबरदारी घेऊनही मेट्रोत छोटी पर्स खाली पडली, पण एका तुर्की स्त्रीने उचलून ती मला आणून दिली. तुर्कस्तानात दोन वेळा ड्रायव्हरने पैसे न घेता जागेवर सोडले. एकाला सिटी-कार्ड चेक करायला पाठवले तर त्याने स्वत:चेच २० लिरा त्यात टाकून आणले. मी ते कार्ड त्यालाच वापरायला दिले तो भाग अलाहिदा. आयर्लंडच्या डब्लिन विमानतळावर पोहोचले आणि बसच्या तिकिटाकरिता १०० युरोंची नोट मशीनमध्ये टाकणार तोच ड्रायव्हरनं रोखलं. ‘तिकीट तीन युरो आहे, बाकीचे पैसे मशीन परत करत नाही. ते चॅरिटेबल ट्रस्टला जातात.’ हे त्यानं सांगितल्यावर हादरलेच. डब्लिनमध्येच फक्त युरोज लागणार असल्यानं मी फक्त शंभर युरोच्या दोन नोटा आणलेल्या. त्याही सोळा वर्षे जुन्या, जर्मनीतील स्कॉलरशिपच्या. सर्व दुकानं, कॅफे, करन्सी एक्सचेंज पालथे घातले. कुठेच नोट सुट्टी करून मिळेना. शेवटी पर्समध्ये अमेरिकन डॉलरची नोट सापडली. त्याचे काही युरो हातात पडले आणि मी शहरात पोचले. डब्लिनमधील लोकांचा मोकळा स्वभाव आणि कायम खिलाडूवृत्तीने जगण्याच्या सवयीमुळे परक्या देशात आले आहे, असं वाटलंच नाही.
डब्लिनमध्ये ‘गिनीज’ बीयर बनत असल्यानं पब आणि बार जागोजागी दिसत असले तरी सर्व ठिकाणी सभ्य वर्तणूक आणि सुशिक्षित वातावरण पाहायला मिळत होतं. कुठेही हुल्लडबाजी किंवा धांगडिधगा आढळला नाही. एडिनब्रामध्ये मी ‘एअरबीएनबी’च्या ज्या बंगल्यात राहत होते त्या कोरियन मुलीने तर मदत केलीच, परंतु तिथेच राहणाऱ्या एका भारतीय मुलीने दोन दिवस भारतीय जेवणही खाऊ घातलं. या पर्यटनात अनेकविध लोक भेटले. काही अलिप्त तर काही मोकळे, काही अबोल तर काही बोलके, काही भाषेचा अडसर असूनही समजून घेणारे, काही जण पत्ता विचारला तर जागेवर नेऊन सोडणारे. ज्या देशात पाणीही कुणी मोफत पाजत नाही त्या देशात टॅक्सीसेवा, कॅरी-बॅग मोफत देऊन, माझ्या बॅगा उचलून मला ऋणाईत करणारे. सर्वच देशांमध्ये निसर्ग जेवढा अंतर्मुख करणारा होता, इमारतींच्या आर्किटेक्चरने जेवढी भूल घातली, तेवढय़ाच ताकदीने लोकांनी मला मनात रुतून राहाणाऱ्या आठवणी दिल्या.
या पर्यटनाने फक्त अनुभव समृद्ध केलं नाही तर माझी सक्षमता वाढवली, आत्मविकास आणि धैर्य जोखण्याची संधी दिली. नव्याने मैत्र वाढवता येऊ शकतं हा विश्वास दिला. या सोलो ट्रॅव्हलिंगमुळे लाभलेला माणुसकीचा गंध कायम मनात दरवळत राहील आणि रोमांचक, आव्हानात्मक अनुभवाने समृद्ध असं हे आनंदी पर्यटन आयुष्यभर पुरणारी शिदोरी असेल..
