History of Yantraraj found at Raigad Fort: रायगडावर ऐतिहासिकदृष्ट्या एक महत्त्वाचा पुरावा सापडल्याची माहिती खासदार संभाजीराजे भोसले यांनी फेसबुक पोस्टवरून दिली. भारतीय पुरातत्त्व विभाग व रायगड विकास प्राधिकरणाकडून करण्यात आलेल्या पुरातत्त्वीय उत्खननात ‘यंत्रराज’ हे उपकरण सापडल्याची माहिती संभाजीराजे यांनी दिली आहे. त्याच पार्श्वभूमीवर यंत्रराज हे उपकरण नेमकं काय आहे, याचा घेतलेला हा आढावा.
संभाजीराजे नेमकं काय म्हणाले?
दुर्गराज रायगडाच्या बांधकामासाठी शास्त्रोक्त आणि खगोलशास्त्रीय पद्धतींचा वापर झाल्याचा महत्त्वपूर्ण पुरावा समोर आला आहे. भारतीय पुरातत्त्व विभाग आणि रायगड विकास प्राधिकरण यांनी केलेल्या संयुक्त उत्खननात गडावर प्राचीन ‘यंत्रराज’ म्हणजेच अ‍ॅस्ट्रोलोब (Astrolabe) हे खगोलशास्त्रीय उपकरण सापडले आहे. ग्रहतारे, दिशा व वेळेचा वेध घेण्यासाठी वापरले जाणारे हे यंत्र अक्षांश, रेखांश, कर्कवृत्त व विषुववृत्ताचा अभ्यास सोपा करण्यासाठी वापरले जात असे. त्यामुळे रायगडाच्या बांधकामात खगोलशास्त्रीय अभ्यास जाणीवपूर्वक वापरल्याची शक्यता आहे, असे संभाजी राजांनी म्हटले आहे.
‘यंत्रराज’ची रचना कशी आहे?
रायगडावर सापडलेल्या यंत्रावर वरील बाजूस काही अक्षरे कोरलेली आहेत. मध्यभागी एक कासव/साप सदृश्य दोन प्राण्यांचे अंकन केलेले आहे. त्यांचे मुख आणि शेपटी कुठल्या दिशेला असावी, हे समजण्यासाठी वरील बाजूस मुख आणि पूंछ अशी अक्षरे सुद्धा कोरलेली आहेत. हे यंत्र लवकरच मुंबईतील संग्रहालयात प्रदर्शित केले जाणार आहे.
यंत्रराज म्हणजे काय?
‘यंत्रराज’ हे प्राचीन खगोलशास्त्रीय उपकरण असलेल्या ‘अ‍ॅस्ट्रोलोब’साठी वापरले जाणारे संस्कृत नाव आहे. यंत्रराज नावाचा संस्कृत ग्रंथही प्रसिद्ध आहे. या ग्रंथाचे लेखन जैन खगोलतज्ज्ञ महेंद्र सूरी यांनी इ.स. १३७० च्या सुमारास केले. या ग्रंथात अ‍ॅस्ट्रोलोबची रचना आणि कार्यपद्धतीचे वर्णन केलेले आहे.
अ‍ॅस्ट्रोलोबच्या निर्मितीमागील कल्पना हेलेनिस्टिक जगात उदयास आल्याचे मानले जाते. या उपकरणाच्या प्राथमिक आणि साध्या स्वरूपाचा उगम इ.स.पू. दुसऱ्या शतकातील ग्रीसमध्ये झाल्याचे मानले जाते. अ‍ॅस्ट्रोलोबचे सर्वप्रथम वर्णन अलेक्झांड्रियाचा थेऑन (इ.स. ३३५ – ४०५) याने केले. पुढे मध्ययुगीन इस्लामी जगात या उपकरणाचा अधिक विकास झाला. अ‍ॅस्ट्रोलोबचा वापर नेव्हिगेशनसाठी आणि मक्का शहराच्या दिशेचा शोध घेण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर केला जात होता. अ‍ॅस्ट्रोलोबविषयीचा पहिला अरबी ग्रंथ सुमारे इ.स. ८१५ च्या आसपास लिहिला गेला. अ‍ॅस्ट्रोलोब भारतात नेमकं कधी आलं, हे निश्चितपणे माहिती नाही. इस्लामी विद्वान अल-बिरुनी (इ.स. ९७३ – १०५० नंतर) याने अ‍ॅस्ट्रोलोबवर एक संस्कृत मार्गदर्शक ग्रंथ लिहिला आहे, असा त्याने दावा केला आहे. कदाचित त्याने अ‍ॅस्ट्रोलोब स्वतःबरोबर मुलतानला आणले असावे आणि तिथल्या हिंदू खगोलशास्त्रज्ञांना त्याची कार्यपद्धती शिकवली असावी.
दिल्ली सल्तनत स्थापन झाल्यानंतर अनेक मुस्लीम विद्वान दिल्लीकडे स्थलांतरित झाले आणि त्यांनी या उपकरणाचा प्रचार-प्रसार केला असावा. तुघलक वंशातील तिसरा सुलतान फिरोज शाह तुघलक (इ.स. १३५१ – १३८८) याने भारतात अ‍ॅस्ट्रोलोबच्या अभ्यास आणि वापराला प्रोत्साहन देण्यात विशेष रस घेतला. खगोलशास्त्राच्या क्षेत्राला ही त्याची सर्वात महत्त्वाची देणगी मानली जाते. अ‍ॅस्ट्रोलोबवर पहिला संस्कृत मार्गदर्शक ग्रंथ लिहिणारा महेंद्र सूरी हे फिरोज शाह तुघलकाच्या दरबारातील राजखगोलशास्त्रज्ञ होता.
भारतामध्ये तयार केलेलं सर्वात जुनं आणि आजही अस्तित्वात असलेले अ‍ॅस्ट्रोलोब १ फेब्रुवारी १६०१ या तारखेच आहे. सध्या ते बेल्जियममधील ब्रुसेल्स येथे एका खाजगी संग्रहात आहे. हे अ‍ॅस्ट्रोलोब मुघल सम्राट जहांगीर (इ.स. १५६९ – १६२७) यांच्या काळात अहमदाबाद येथे तयार करण्यात आले होते.
यंत्रराज: मार्गदर्शक ग्रंथ
जैन खगोलशास्त्रज्ञ महेंद्र सूरी यांनी अ‍ॅस्ट्रोलोबवर लिहिलेला पहिला मार्गदर्शक संस्कृत ग्रंथ तयार केला. अ‍ॅस्ट्रोलोबसाठी ‘यंत्रराज’ (म्हणजे खगोलशास्त्रीय उपकरणांचा राजा) हे संस्कृत नाव देणारे महेंद्र सूरी हे पहिलेच विद्वान होते. त्यांनी आपल्या ग्रंथाला यंत्रराज हेच नाव दिलं. हा ग्रंथ त्यांनी इ.स. १३७० साली रचला होता. महेंद्र सूरींच्या शिष्याने मलयेन्दू सूरीने यंत्रराज या ग्रंथावर १३८२ साली एक सविस्तर टीका लिहिली. यंत्रराजवर आधारित इतर दोन महत्त्वाच्या टीका उपलब्ध आहेत. गोपीराज याने इ.स. १५४० साली लिहिलेली आणि दुसरी यज्ञेश्वर याने इ.स. १८४२ साली लिहिलेली.
रायगडावरील ‘यंत्रराज’ या खगोलशास्त्रीय उपकरणाचा सापडलेला पुरावा मराठ्यांच्या स्थापत्यदृष्टीतील वैज्ञानिकता आणि ज्ञानाधिष्ठित दृष्टिकोनाची साक्ष देणारा आहे. दुर्गनिर्मिती ही केवळ सामरिक गरज नसून ती खगोल, भूगोल, धर्म आणि वास्तुशास्त्र यांचा संगम असलेली प्रक्रिया होती, हे या शोधातून अधोरेखित होते. भविष्यातील संशोधनासाठी आणि रायगडाच्या ऐतिहासिक अभ्यासात हा शोध एक महत्त्वाचा टप्पा ठरेल, यात शंका नाही.
