‘अरे, किती मस्ती करतोस सारखी. एक जागी स्वस्थ बस बघू जरा’, शाळेत बाई समर्थला रागावत होत्या. खरे तर त्या अत्यंत प्रेमळ शिक्षिका म्हणून प्रसिद्ध होत्या, पण त्याही समर्थला रोज रागवत असत. त्यांनी त्याच्या आई-वडिलांना भेटायला बोलावले. ‘आपल्याला समर्थकडे विशेष लक्ष द्यायला हवे. खरे तर इतका चांगला मुलगा आहे, अतिशय प्रेमळ. पण त्याचे वागणे वर्गात कंट्रोल करणे दिवसेंदिवस कठीण होत चालले आहे. एक जागी स्थिर म्हणून बसत नाही. सारखा बाकावरून इकडे तिकडे फिरत असतो. शेजारच्या मुलांच्या काहीतरी खोड्या काढत असतो. मग भांडणे होतात. त्याने लक्ष द्यावे म्हणून त्याला मी मुद्दाम पहिल्या बाकावर बसवते. तर खिडकीबाहेरच पाहत बसतो, किंवा कुठे तरी तंद्री लागलेली असते त्याची. वह्या पूर्ण करत नाही, गृहपाठ निम्मा विसरूनच जातो. कित्ती वेळा वह्या, डबा, कंपास बॉक्स वर्गातच विसरतो. चांगला हुशार आहे, पण पेपरमध्ये इतक्या धांदरटपणाच्या चुका असतात, एखादा प्रश्न नजर चुकीने राहिलेला असतो आणि मग मार्क कमी मिळतात’, समर्थच्या आई वडिलांना काही सुचेचना. बाई म्हणाल्या, ‘मला वाटते त्याला ट्रिटमेंटची गरज आहे. एखाद्या मानसोपचारतज्ज्ञांना दाखवा’. समर्थचे वडील चिडलेच. त्यांना वाटले आपल्या मुलाला शिस्त लावण्यासाठी डॉक्टरची काय गरज? तो काय ‘वेडा’ आहे का? आपणच जरा कडकपणाने वागले, चांगली शिक्षा केली तर त्याचे वागणे सुधारेल. बाईंनी समजावले, ‘घाबरू नका, माझ्या वर्गातली आणखी दोन मुलंसुद्धा अशा चंचल वागण्यासाठी गेल्या काही महिन्यांपासून औषधे घेत आहेत आणि त्यांच्या वागण्यामध्ये चांगला फरक पडला आहे’.
चंचल, अधीर, उतावळा, वेंधळा, विसरभोळा, धांदरट आशा अनेक विशेषणांचा वापर करून आपण काही मुलांचे वर्णन करतो. उदाहरणार्थ, वर वर्णन केलेला समर्थ. समर्थचे आई वडील काहीशा साशंकतेने मानसोपचारतज्ज्ञांकडे गेले. त्यांनी विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे देताना असे लक्षात आले की लहानपणापासूनच समर्थ एक जागी बसत नसे. एकाच वेळी त्याला अनेक खेळण्यांशी खेळायचे असे आणि हा एवढा पसार करून ठेवत असे. तो कुठून कधी उडी मारेल याचा भरवसा नसे. अनेकदा रस्त्याने जाताना आईचा हात सोडून पळत सुटायचा. हाका मारल्या तरी कधीही लक्ष नसायचे. काम सांगितले तर त्याच्या कानापर्यंतच पोहोचायचे नाही. आईला वाटायचे मुद्दाम असे वागतो. जसा शाळेत जाऊ लागला, तसे लक्षात आले की त्याला अभ्यासाला बसवणे महाकर्म कठीण. दर १० मिनिटांनी कधी खोडरबर शोधायला, कधी पाणी प्यायला, कधी शू करायला तो अभ्यासातून उठायचा आणि आईच्या रागाचा पारा हळूहळू चढत जायचा. समर्थच्या आई वडिलांच्या लक्षात आले की शाळेबरोबरच त्याचा चंचलपणा, लक्ष नसणे, धांदरटपणा घरीसुद्धा दिसून येतो आणि कुठे फिरायला गेले, कुणाच्या घरी गेले तरी लक्षात येतो.
Attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) किंवा अतिचंचलता ५-८% मुलांमध्ये आढळून येते. समर्थलाही ADHD आहे. याची ३ प्रकारची लक्षणे असतात. लक्ष केंद्रित न होणे/ लक्ष न लागणे/ लक्ष विचलित होणे/विसराळूपणा (उदा. शाळेत वस्तू विसरून येणे) हे एक; एका जागी स्थिर न बसता येणे, चंचलता, सतत काहीतरी करत राहणे हे दुसरे; आणि उतावळेपणा, (उदा. कोणीही आपापसात बोलत असताना मध्ये मध्ये बोलणे, रांगेत आपला क्रमांक येईपर्यंत उभे न राहता येणे, वर्गात प्रश्न विचारून होण्याआधीच उत्तर देऊन टाकणे) हे तिसरे. ही लक्षणे २ किंवा त्याहून अधिक ठिकाणी (उदा. शाळा, घर आणि खेळाचे मैदान) आढळतात. यामुळे मुलाच्या शालेय प्रगतीवर परिणाम होतो. इतर मुलांशी मिळूनमिसळून राहण्यामध्ये मैत्री होण्यामध्ये अडथळा निर्माण होतो. खेळाच्या नियमांचे पालन न करणे, मस्ती करणे, खोड्या काढणे यातून भांडणे होतात तसेच इतर मुले हळूहळू अशा मुलांना खेळायला घेईनाशी होतात. घरामध्येसुद्धा नातेसंबंध बिघडू लागतात. अतिचंचल मुलांना इतर मुले लक्ष्य करतात, एकटे पाडतात. त्याच बरोबर अभ्यासात आपण मागे आहोत याची त्यांना जाणीव असते. घरातही खूप बोलणी खावी लागतात. या सगळ्याचा त्यांच्या मनावर परिणाम होतो, आत्मसन्मान(self esteem) कमी होतो. चिंता, उदासपणा असे मानसिक विकार होऊ शकतात.
हेही वाचा… एका कलिंगडात दडलंय किती पोषण? डायबिटीस असो वा वजन कमी करण्याचं मिशन, किती व कसं खाल गोड कलिंगड?
या मुलांकडे विशेष लक्ष देण्याची फार गरज असते. आपला मुलगा इतका चंचल का? असा प्रश्न पालकांना असतो. एक तर हा चंचलपणा आनुवंशिक असतो. गरोदरपणात आलेले आजार काही प्रमाणात अतिचंचलतेला कारणीभूत होतात. मेंदूतील प्रमस्तिष्क वर्तणुकीवर नियंत्रण ठेवते. नको ते वागण्यावर निर्बंध घालते. भावनांवर ताबा ठेवायला मदत करते. निर्णय घेणे आणि क्रमशः कृतीतून त्याचे पालन करणे हे काम मेंदूचा हा भाग करतो. या भागामध्ये काही कमतरता, दोष तसेच रासायनिक असमतोल या सगळ्यातून ADHD होतो. त्याच बरोबर अगदी लहानपणी प्रतिकूल परिस्थिती असेल तर अतिचंचलता निर्माण होते.
हेही वाचा… तुम्हाला वारंवार ॲलर्जी होते? सूर्यनमस्कार आणि प्राणायाम ठरतील फायदेशीर
जसजसा मोठा होईल तसा सुधारेल ही गोष्ट फक्त काही जणांच्या बाबतीत बरोबर ठरते. परंतु ६०-८०% ADHD असलेल्या मुलांमध्ये लक्षणे किशोरावस्थेत आणि मोठेपणी ही दिसून येतात. समर्थच्या आई वडिलांना हे सगळे मुद्दे समजावून देऊन डॉक्टरांनी उपचारांची चर्चा केली. परिणामकारक औषधे उपलब्ध असल्याचे सांगितले. त्याच बरोबर वर्तणूक उपचाराचे महत्त्व पटवून दिले. योग्य वागणुकीला प्रोत्साहन देणे, बक्षीस देणे, कौतुक करणे कसे आवश्यक ते सांगितले. मुलांमध्ये मोठे होताना टप्प्याटप्प्याने परिपक्वता येते, व्यक्तिमत्त्व घडत जाते, चंचलपणा असलेल्या मुलाच्या व्यक्तिमत्त्व विकासात पालकांची भूमिका महत्त्वाची ठरते.
