नेपाळची तुळजाभवानी

देगू तलेजाभवानीची परंपरा
*    ८ व्या शतकात दक्षिणेकडील बहुसंख्य प्रांतावर कर्नाट घराण्याची सत्ता असून तुळजाभवानी ही त्यांची कुलदेवता होती. सत्ता संघर्षांत कर्नाट घराण्याची सत्ता दक्षिणेकडून बंगाल प्रांतावर आणि तेथून बिहारमधील चंपारण्य जिल्हय़ात पसरत गेली तरी या घराण्याने तुळजाभवानीची भक्ती कधी सोडली नाही.
*    १४ व्या शतकात बिहारमधील चंपारण्य जिल्हय़ात सिमरौनगढ या ठिकाणी कर्नाटवंशीय राजा हरिसिंगाची सत्ता असून दिल्लीचा सुलतान घियासुद्दीन तुघलकनने हरिसिंगावर आक्रमण केल्याने हरिसिंगाने नेपाळचा आश्रय घेतला. नेपाळमध्ये गेल्यानंतर भक्तपूर या ठिकाणी हरिसिंगाने तुळजाभवानीच्या मूर्तीची प्रतिष्ठापना केली. हरिसिंगाचा पुत्र जयपालदेवाचा विवाह मल्ल राजवंशातील कन्येबरोबर झाल्याने कर्नाटवंश नेपाळच्या सत्तास्थानी बसला.
*    मल्ल घराणे आईकडून कर्नाटवंशीय असल्याने त्यांच्यातील तुळजाभवानीची भक्ती कायम असल्याने या घराण्यातील प्रत्येक राजाने तुळजाभवानीला आपली कुलदेवता मानल्याने इ. स. १५६७ साली महेंद्रमल्ल राजाने काठमांडूत तर १६६७ ला श्रीनिवास मल्लाने भक्तपूर आणि १७३६ ला विष्णू मल्लाने पाटण याप्रमाणे भव्य अशी तुळजाभवानीची मंदिरे बांधून काढली.
*    नेपाळमध्ये तुळजाभवानीला देगू तलेजूभवानी म्हणतात. नेपाळी भाषेतील हा बदल असला तरी तेथील पूजाविधी आणि प्रथापरंपरा अगदी तुळजाप्रमाणेच आहेत. दसऱ्याला दसैन म्हणतात तर अष्टमीला १०८ रेडे आणि बोकडांचे बलिदान दिले जाते.
*    तुळजाभवानीप्रमाणेच तेथेही सोळा सेवेकरी असून ते वंशपरंपरेने नेमून दिलेले काम करतात. राजेशाहीनंतर मंदिराच्या देखभाल दुरुस्तीत शिथिलता आलेली आहे. साहजिकच त्याचा परिणाम मंदिरावर झालेला आहे. नेपाळमधील छोटय़ा-मोठय़ा मंदिरात जाताना पायातील चप्पल किंवा बूट काढले जात नाहीत.

लोकशाही येण्यापूर्वी देवीच्या पूजेकरिता राजा किंवा त्याचा प्रतिनिधी प्रत्यक्ष मंदिरात राहत असे. परंतु राजेशाहीच्या अस्ताबरोबरच पूजाविधीमध्येही मोठी शिथिलता आली. राजाकडून सेवेकऱ्यांना मोबदला दिला जायचा. लोकशाहीमुळे राजाचे अधिकार गेले आणि मंदिरातील प्रशासनव्यवस्था कोलमडून पडली. मंदिराची मालकी सरकारकडे गेली तरी तेच पुजारी कायम असून त्यांना कुठलाही मोबदला मिळत नाही. केवळ भक्ती म्हणून ते देवीचा पूजाविधी करत असले तरी चरितार्थ चालविण्यासाठी त्यांना अन्यत्र रोजगार करावा लागतो. मी स्वत: तीनही मंदिरांच्या पुजाऱ्यांशी चर्चा केली. त्याद्वारे एक निश्चित सिद्धांत मांडता येतो की, नेपाळमधील देगूतलेजूचे वसतिस्थान हे केवळ नावापुरते तुळजाभवानीचे वसतिस्थान नसून त्यातील प्रथापरंपरेबरोबरच सर्व काही सारखेच आहे.
देगू तलेजूचा उत्सव दसैन (दसरा )-   
तुळजाभवानीप्रमाणे तलेजूचा नवरात्र महोत्सव नऊ दिवसांचा असून तुळजापुराप्रमाणे तेथेही शाकंभरी आणि शारदीय नवरात्रात घटस्थापाना होत असते. फक्त नावात बदल आहे. नेपाळात दसैनचैत आणि दसाइन या नावाने नवरात्र महोत्सव साजरा होत असतो. नेपाळी कालगणना वेगळी असली तरी धार्मिक सणसमारंभ हिंदूंच्या शकगणनेप्रमाणेच साजरे होत असतात. आपल्याकडे नवरात्र महोत्सव हे चैत्र आणि आश्विन महिन्यात साजरे केले जातात. त्या ठिकाणीसुद्धा अगदी याच वेळी नवरात्र होते. फरक एवढाच की, तेथे चैत्राला चैत आणि आश्विन महिन्याला असोज म्हणतात.
असोज प्रतिपदेला घटस्थापना केली जाते. नऊ दिवस ज्या ठिकाणी घटस्थापना केली जाते त्या ठिकाणी घरातील स्त्रियांनादेखील प्रवेश करू दिला जात नाही. घटाची पूजाअर्चा करण्याचे काम पुरुषमंडळीकडेच असते. उगवून आलेल्या घटाला जमरा म्हणतात. नवरात्रीतील सातव्या माळेला फुलपती नावाचा मोठा कार्यक्रम साजरा केला जातो. शाहा घराण्याचा राज्यकारभार काठमांडूतून होत असल्याने राजाला दुवा देण्यासाठी गोरखा प्रांतातून एक कलश काठमांडूत आणला जातो. यामध्ये ऊस, केळी, जमरा याप्रमाणे विविध प्रकारचे धान्य ठेवून त्याला लाल कपडय़ाने बांधलेले असते. विशेष म्हणजे १६९ कि. मी.चे अंतर मोठय़ा उत्साहात पार पाडले जाते. मानाचा कलश काठमांडूत आल्यानंतर त्यापुढे राजेशाही लष्कराची मानाची परेड सादर केली जाते. यालाच फुलपती परेड म्हटले जाते. फुलपती परेडनंतर राजाचा तिलकदान कार्यक्रम होतो. या वेळी राजा कुमारीदेवीचे दर्शन घेऊन साक्षात देवीचा आशीर्वाद घेतल्याचा आुभव प्राप्त करतो. आपले शासन हे देवीच्या कृपेने चालू असून पुढील वर्षांकरिता ती एक परवानगी असते. त्यामुळे दरवर्षी फुलपती परेड घेऊन तिलकदान करून राज्यकारभारासाठी ती एक प्रकारे देवीची परवानगी असते.
नवरात्रीतील नऊ दिवसांत देवीचे महिषासुराशी युद्ध चालू असते, त्यानुसार अष्टमीच्या दिवशी देवीकडून महिषासुराचा वध केला जातो. त्यामुळे अष्टमीच्या रात्रीला काळरात्र म्हटले जाते. महिषासुराचे प्रतीक म्हणून बलिदानाची प्रथा इथेही आपल्यापेक्षा जरा वरचढ असल्याने तलेजूच्या पुढे या दिवशी तब्बल ५४ रेडे (रांगा) आणि ५४ बोकड (बोका) बळी दिले जातात. याचबरोबर या दिवशी वैयक्तिक नवसासाठी म्हणून जवळपास हजारच्या वर बळी दिल्याने दरबार चौकात अक्षरश: रक्ताचा सडा पडलेला असतो.
नवरात्रीला तुळजाभवानीची मूर्ती मुख्य मंदिराबाहेर आणून ज्याप्रमाणे मिरविली जाते त्याप्रमाणे फुलपती परेडकरिता तलेजूची मूर्ती मंदिराबाहेरच्या चौकात आणली जाते. ज्या ठिकाणी देवी परिवाराची मंदिरे आहेत त्याबाहेरील भव्य चौकाला दरबार चौक म्हणतात तर काठमांडूतील या चौकाला हनुमान ढोकाही म्हटले जाते. दोन दिवस मूर्ती बाहेर ठेवल्यानंतर नवरात्रीदिवशी देवीची भव्य मिरवणूक काढून दसैन (दसरा) साजरा केला जातो. या दिवशी अवजारे, वाहने, दुकाने, वह्या पुस्तके, नवीन वस्तूची पूजा केली जाते.
देवीच्या रूपातील कुमारीदेवी –               
भारतात देवीच्या नावावर ज्याप्रमाणे जोगत्या सोडण्याची पद्धत आहे त्याप्रमाणे नेपाळमध्ये तलेजूचा आवतार म्हणून एका कुमारीची निवड करून तिला कुमारीदेवीचा स्वतंत्र दर्जा दिला जातो. कुमारीदेवीची निवड करण्याची प्रक्रिया फारच कडक असून याकरिता ३ ते ५ वर्षांच्या कुमारिकेला निवडण्यासाठी मोठे दिव्य केले जाते. या कुमारिकेच्या शरीरावर कसलाही डाग असू नये, असा एक निकष असतो. त्याशिवाय निवड झाल्यानंतर तिला घनदाट जंगलात सोडून तिच्या निर्भयतेची परीक्षा घेतली जाते. अशा अनेक कसोटय़ांवर उतरल्यानंतर तिची कुमारीदेवी म्हणून निवड केली जाते. तीन ठिकाणच्या देवींसाठी तीन स्वतंत्र कुमारीदेवी असून राजाच्या राजवाडय़ालगतच कुमारीदेवीचा महाल असतो. रोज देवीचे दर्शन घेतल्यानंतरच राज्याच्या दिनचर्येला सुरुवात व्हायची. तिलादान कार्यक्रमाच्या रूपाने राजाने राज्यकारभारासाठी देवीची परवानगी घेणे अपेक्षित धरण्यात आलेले आहे. कुमारीदेवीच्या भावमुद्रेवरून रोजचे भविष्य वर्तविले जायचे. कुमारीदेवी हे शक्तीचे एक रूप असले तरी अन्यत्र कुठेही ही पद्धत अस्तित्वात नसल्याने राजा हरिसिंगाची मुलगी घियासुद्दिनने पळवून नेल्याने तिच्या रूपात शक्तीची पूजा करणे आणि मुलीला आत्मनिर्भर करणे हे दोन्ही उद्देश या ठिकाणी गृहीत धरलेले असावेत. कुमारीदेवीच्या रूपातील मुलगी वयात आल्यानंतर नव्या  कुमारिकेची निवड केली जाते. पहिल्या कुमारीदेवी त्यानंतर गृहस्थाश्रमात जातात हा अत्यंत चांगला संदेश या रूपाने दिला जातो. राजेशाही संपल्यानंतर कुमारीदेवीची अवस्थाही बिकट व्हायला सुरुवात झाली. चरितार्थाकरिता त्यांना आता दर्शनासाठी येणाऱ्या लोकांच्या हाताकडे पाहण्याची वेळ आली आहे.

नेपाळमधील देवी परंपरेची वैशिष्टय़े ..
कुमारी देवी
*    पहाटेपासूनच मंदिरात मोठय़ा प्रमाणावर गर्दी असते. त्यातही स्त्रियांचा भरणा अधिक असतो. देवीच्या पाया पडल्याांतर भांगामध्ये कुंकू लावण्याची पद्धत मोठय़ा प्रमाणावर आहे. सौभाग्याचे लक्षण म्हणून जवळपास प्रत्येक स्त्रीच्या भांगात कुंकू असते. भारताबरोबरच नेपाळवर चीनचाही प्रभाव मोठा आहे. त्यामुळे शृंगाराच्या बाबतीत भारताचे कपडय़ांच्या बाबतीत चीनचे अनुकरण केल्याचे दिसून येते. कुठल्याही स्त्रीच्या अंगावर गुंजभरदेखील सोने आढळून येत नाही.
*    नेपाळमध्ये तलेजूच्या नावाने भक्तपूर, काठमांडू आणि पाटण अशा तीन ठिकाणी मंदिरे आहेत. तीनही मंदिरे वर्षांतून एक दिवस म्हणजे फक्त अष्टमी दिवशी सर्वसामान्यांसाठी खुली असतात. नेपाळमध्ये आपल्याप्रमाणे वेगवेगळ्या नावाने देवीची मंदिरे नाहीत. फक्त देगू तलेजूभवानी हेच मंदिर देवीसाठी सर्वपरिचित आहे.
*    देवी मंदिराच्या परिसरात गजानन, शंकर, भैरव, विष्णू अशा अनेक मंदिरांचा समावेश असतो. इतर वेळी लोक देवपरिवाराचे दर्शन घेत असतात. विशेष म्हणजे सुरक्षिततेच्या प्रश्नामुळे काठमांडूतील पशुपतीनाथ मंदिराचा अपवाद सोडल्यास इतर कुठल्याही मंदिरात जाताना चप्पल न काढताच देवाचे दर्शन घेतात. त्यामुळे मंदिर आणि परिसरात कमालीची अस्वच्छता असते.
*   भैरव म्हणजे शिवाचा गण असून तो देवीच्या संरक्षणाकरिता कुठल्याही देवी मंदिराबाहेर असतो. काठमांडूतील देवी मंदिराच्या बाहेर असणारा भैरव हा जवळपास ३० फूट उंचीचा आक्राळविक्राळ असून तो एकाच दगडात कोरलेला आहे. या भैरवाला पशुबळीबरोबरच नेवैद्यात बीअर दिली जाते.
*    नेपाळमध्ये सध्या राजपरिवाराबद्दल प्रचंड तिरस्कार आहे. त्यामुळे देवीच्या पूजेचा मानही लोकशाही मार्गाने निवडलेल्या पंतप्रधानाकडे आलेला आहे. परंतु राजकीय पातळीवर देवाविषयी कमालीची उदासीनता आहे.
*    बकऱ्याचा बळी दिल्यानंतर त्याचे शिर कापून ते एखाद्या ताटात ठेवून अगदी वाजतगाजत मिरविले जाते.
*   पाटणच्या देवीमंदिराबाहेर रेडय़ाचा बळी दिल्यानंतर त्याच्या आतडयाचा वापर मुख्य मंदिराच्या दारावरील तोरण म्हणून केला जातो. दुसऱ्या वर्षी नवीन आतडय़ाचे तोरण आल्याशिवाय पहिले काढले जात नाही.
*    हिंदू धर्मातील अनेक प्रथापरंपरात बौद्धांनाही मोठे स्थान असून कुमारीदेवी ही बौद्ध धर्मीयातून निवडण्याची पद्धत रूढ होती. राजकीय वरदहस्त गेल्याने कुमारीदेवीसाठी मोठा महाल असला तरी लोकांपुढे हात पसरून खाण्याची वेळ त्यांच्यावर आली आहे. त्यामुळे कुमारीदेवींचे वय लहान असल्याने त्यांचे पालकच त्यांची गादी चालवतात. आता सुधारणांमुळे कुमारीदेवींना शिकवण्यासाठी शिक्षक नेमलेला असतो. तो त्यांना घरी जाऊन सामान्य शिक्षण देत असतो. कुमारीदेवी वयात आल्यानंतर त्यांचे देवी म्हणून महत्त्व संपून त्यांचे सर्वसामान्यांप्रमाणे लग्न, संसार वगैरे होते.
*    नेपाळमध्ये गरिबी असली तरी कुठेही फसवणूक होत नाही, असे निरीक्षण आहे. नेपाळ हा भारताचाच एक हिस्सा होता असे म्हटले तर नेपाळींना प्रचंड राग येतो. भारताने नेपाळला कधीही मदत केलेली नाही, आम्ही आमच्या पायावर उभे आहोत, असे ते अभिमानाने सांगतात.
*    काठमांडूसारख्या राजधानीच्या शहरातच अजून रस्त्यावरील पथदिवे नाहीत मग बाकीच्या स्थळांचा विचार न केलेला बरा. आपल्याकडे बंद पडलेल्या मारुती कार तिकडे मोठया प्रमाणात वापरल्या जातात.  
*    नेपाळ हे लहान आणि अत्यंत गरीब राष्ट्र असले तरी उघडय़ावर नैसर्गिक विधी केले जात नाहीत. अगदी छोटीशी झोपडी असली तरी अतिशय छोटे का होईना स्वच्छतागृह  असतेच.
*    काठमांडूतील दरबार चौकात एक जुने शिव मंदिर असून अलिकडे त्याला हिप्पी मंदिर म्हणतात. याच मंदिराबाहेर दम मारो दम या गाण्याची शूटिंग झाले होते. पूर्वी इथं शंकराचे नाव घेत चिलीम ओढत बसणारे लोक असायचे. आता मात्र या मंदिरात प्रेमवीरांची प्रचंड गर्दी असते. भर चौकात चाळे करणाऱ्या या लोकांकडे कुणी ढुंकूनही पहात नाहीत हे विशेष.

जगाच्या पाठीवर एकमेव हिंदू राष्ट्र म्हणून नेपाळने आपली संस्कृती अबाधित ठेवली. तेथील राजपूत, मल्ल आणि शाहा अशी तीनही राजघराणी मूळची भारताचीच असल्याने इथली संस्कृती, आचारविचार आणि भाषेत फारसा फरक दिसत नाही. नाही तरी प्राचीन कालखंडात नेपाळ हा अखिल हिंदुस्थानातील एक घटक होता. काही इतिहासकारांच्या मते नेपाळमधील बहुसंख्य असणारा नेवारी समाज मूळचा दक्षिणेतील नायर असून नायर हे पूर्वी परमाराशी संबंधित असल्याचे सांगितले जाते. जगाच्या पाठीवर शक्तिपीठांची  नावे भिन्न भिन्न असली तरी महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तिपीठांत कोल्हापूर, तुळजापूर, शप्तशृंगी आणि माहूर यांचा समावेश होत असला तरी वीरांची देवता म्हणून तुळजाभवानीचा उल्लेख करवा लागतो. कोल्हापूरचे देवीचे ठाणे जवळ असतानाही छत्रपती शिवराय ज्याप्रमाणे तुळजापूरच्या तुळजाभवानीला भजत होते. त्याप्रमाणे ८ ते १०व्या शतकात दक्षिणेपासून ते बंगाल आणि बिहापर्यंत साम्राज्यविस्तार करणाऱ्या कर्नाटवंशीय राजांनी शेवटपर्यंत तुळजाभवानीचा वसा सोडला नाही. त्यामुळे महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी मल्लांच्या रूपाने नेपाळमध्ये स्थिरावल्या आणि शाहा घराण्यानेही शेवटपर्यंत तुळजाभवानीच्याच आशीर्वादाने आपला राज्यकारभार चालविला.
छत्रपती शिवरायांचे मूळ हे शेवटी मेवाडचे आणि नेपाळमध्ये राज्यकारभार करणारी सर्व राजघराणीही याच भागातील. अखिल भारतात वीरांची देवता म्हणून शक्तीची उपासना केली जाते. मग नाव काही असो, शेवटी ते वीरांचे स्फूर्तिस्थान आहे. तुळजाभवानी ते तलेजू या नावात बदल झाला तरी त्यामागची संकल्पना तीच आहे. तुळजीभवानीप्रमाणे सर्व पूजाविधी प्रथापरंपरा सारख्याच असल्या तरी नेपाळमधील देवीची मंदिरे ही सर्वसामान्यांसाठी वर्षभर खुली व्हावीत हीच अपेक्षा आहे. राजेशाही जाऊन आता लोकशाही आलेली आहे, त्यामुळे या बदलाला उशीर का होतो आहे हे कळत नाही. शक्तिपीठाच्या माध्यमातून जगभरात देवीची अनेक मंदिरे आहेत. मात्र तरीही नेपाळसारख्या दूरदेशी तुळजाभवानीचे वसतिस्थान असावे, हा एक विशेष आहे. नेपाळ या छोटय़ाशा राष्ट्राला कधीही पारतंत्र्यात राहावे लागले नाही. त्यामुळे आजही नेपाळमधील देवींची मंदिरे अतिशय भव्य आणि मूळ अवस्थेत आहेत. पृथ्वीचे रक्षणकर्ते शंकर आणि त्यांच्या पती पार्वती यांचे मूळ हिमालयात आहे, असे मानले जाते. हिमालयाच्या कुशीत वसलेल्या नेपाळमध्ये तुळजाभवानीचे वसतिस्थान असणे हे रास्तच आहे. कारण नावात तुळजाभवानी ते तलेजू हा बदल असलातरी शेवटी ते पार्वतीचे रूप आहे.